Soekers na die son
Ena Murray
Jasmyn
1
Nols Retief van Paradys se begrafnis was een van die grootste wat die kontrei nog gesien het. Soos ta’ Vroeteltjie dit ook tereg beskryf het: Die werf het soos die Kaapse Parade gelyk. Net een blink kar op die ander. Hoeveel van al die blink al betaal was, is nou weer ’n ander vraag, maar nie vandag ter sprake nie. Feit is, van heinde en verre het hulle gekom om die laaste eer te kom bewys aan ’n ware ou patriarg, van die laastes van die ou garde. Nie almal was dik vriende met Paradys se gewese baas nie. Nie almal het met hom oor die weg gekom nie. Maar al het jy ook van hom verskil, soms ook sommer heftig op vergaderings en in komitees, het hy altyd respek afgedwing. En vandag, op ’n goeie ouderdom, is hy soos ’n goue, ryp gerf geoes, en die warm aarde van Paradys, waarvan hy vir soveel jare so innig deel was, het hom ontvang.
Alles was baie aandoenlik, soos ta’ Vroeteltjie later tranerig in die ouetehuis gerapporteer het waar sy sedert oom Klappies se dood twee jaar tevore haar intrek geneem het. En daar was kos vir Afrika. Want dis nou een ding wat nie twee is nie, Paradys se mense het nog altyd geweet hoe om te onthaal, en met oordaad, van darie jare toe sy wat Vroeteltjie is die septer in Paradys se kombuis geswaai het, tot vandag dat die liewe Elise die leisels uit haar slapgeworde hande geneem het.
“En wat sê die tistement?” val oom Joachim haar relaas in die rede.
Ta’ Vroeteltjie ruk haar vooroorlyfie ’n bietjie meer regop. Soos altyd wanneer hy haar siel versondig, spreek sy hom aan op sy doopnaam: “Skaam jou, Joachim! ’n Mens lê eers die liggaam in die graf weg voordat jy aan sy aardse goed dink. Het jy geen ontsag vir die dood nie?”
“Ag, ja, toe nou maar, Vroeteltjie. Hy’s klaar begrawe, klaar weggelê, en sy aardse goed moes agterbly. Hy was ’n ou ryk swernoot en almal wonder maar wat daarvan gaan word. Jý ook.”
Ta’ Vroeteltjie snuif haar bekende snuifie, kyk meerderwaardig op die ou oom af. “Ek hoef nie te wonder nie. Ek wéét.”
“Ja? Was jy dan een van sy getuies toe die tistement geteken is?”
“Nee, maar ek weet. Oorle’ Nols het baie dinge met my bespreek … báie dinge. Maar dis vir my om te weet en vir jou om te raai.”
Maar nie een van die mense wat die dag ná die begrafnis in die groot huis se sitkamer vergader is, sou kon raai hoe ingrypend die volgende paar minute op die res van hulle lewens sou inwerk nie. Daar was geen haas om die testament se inhoud te leer ken nie, want die familie het tog geweet wat daarin staan, of in elk geval so min of meer. So het hulle gedink. Die groot begrafnis moes eers verbykom. Daarna kon Nols Retief se testament gelees word.
Die oomblik het nou aangebreek en die man van die bank wat saam met Helgard en Arnold, Nols se twee seuns, mede-eksekuteurs van die boedel is, neem plaas. Hy maak die aktetas oop, haal die inhoud uit, sit dit voor hom op die tafeltjie neer, sit dan weer die tas langs hom op die mat neer. Hy hou sy ooglede neergeslaan. Hy weet wat hierdie mense verwag om te hoor: Helgard, die oudste seun, die boer, erf vanselfsprekend die familieplaas Paradys en die later aangekoopte Ou Werwe. Arnold, die jonger seun, die onderwyser, sal seker die grootste deel van die kapitaal erf. Dit sou ’n regverdige verdeling van die ryk Nols Retief se aardse besittings wees.
Freek Combrinck tel die verseëlde brief op wat bo-op lê. Hy weet nie wat daarin staan nie, maar hy weet wat in die testament staan. En hy weet dat die verklaring vir die vreemde manier waarop die ou man sy besittings nagelaat het, opgesluit lê in hierdie koevert …
Hy maak liggies keel skoon, begin dan: “Oom Nols het dié dag toe hy sy laaste testament opgestel het, versoek dat hierdie brief voor die testament gelees moet word. Volgens hom sal dit die inhoud van sy testament verduidelik.” Hy hou die brief omhoog. “Soos u almal kan sien, is dit verseël. Deur oom Nols self. Ek self dra geen kennis van wat daarin staan nie. Ek breek nou die seël voor u almal se oë.”
Die familie kyk vlugtig, onderlangs na mekaar, verbasing in die oë. Nols Retief was altyd ’n man vir reguit praat, op die man af. Hy was ook nie iemand wat dinge onnodig gedramatiseer het nie. Dat ’n brief ter verduideliking die lees van die testament vooraf moet gaan, is só buite sy aard dat dit almal verbaas. Wat op aarde kon hy gedurende sy lewe só in sy hart omgedra het dat hy nie reguit kon praat nie, maar liewer ’n verseëlde brief moes agterlaat?
Freek Combrinck begin lees: “Hierdie brief is eintlik bedoel vir Helgard en Nollie, maar aangesien dit ’n familiesaak is, verdien die res van die familie ook ’n verduideliking van die redes waarom ek my testament opgestel het soos dit is.”
Pa en seun kyk vinnig, vraend na mekaar. Toe voel Helgard sy vrou se hand op sy arm. ’n Oomblik kyk hy af in haar verskrikte oë. En dan tref dit hom soos ’n weerligstraal: Elise se vermoede is reg. Net soos sy, weet hy ook waarom dit alles gaan.
Met ’n gevoel van verbystering bring hy weer sy aandag terug na Combrinck wat met ’n uitdrukkinglose stem begin lees:
“Helgard, ek kan Paradys nie aan jou bemaak nie, omdat ek weet jy sal Nollie dit eendag laat erf. Paradys is ’n familieplaas, die bloedsweet van die Retiefs, en dit moet in die Retiefgeslagte bly. Daarom bemaak ek Paradys aan Janneman, jou en Elise se seun, die enigste seun wat werklik joune is. Nollie is nie ’n Retief nie, maar ons het hom almal lief soos ons eie bloed, daarom laat ek aan hom Ou Werwe agter. Jy, as my oudste seun, het egter die volle vruggebruik van beide plase tot die dag van jou dood.” ’n Swaar, dik swye hang ’n oomblik in die vertrek, voordat die brief afgesluit word: “Nollie, Oupa was al die jare lief vir jou, al het ek geweet jy is nie my eie bloed nie. Ek hoop jy sal my vergewe hiervoor, maar dat jy ook sal verstaan dat ek nie anders kon nie. Ek weet en glo jy sal ’n waardige erfgenaam vir Ou Werwe wees. Geteken: Arnoldus Johannes Retief.”
Wanneer jy met die publiek moet werk, leer ’n mens om jou gevoelens dig te hou. Dis dan ook net die ervaring van jare wat Freek Combrinck se gesig onleesbaar hou en hom die brief laat neersit en skynbaar kalm na die testament laat reik. Maar dit sing in sy brein, soos ook in die ander s’n: Klein Nols nie ’n Retief nie! Nols Retief nie werklik ’n Retief nie!
Sy mond wil net oopgaan om te begin lees toe daar ’n onderbreking kom. Iemand staan op, staan ’n oomblik roerloos, swaai dan om en begin uitstap.
“Nols!” Elise is op haar voete. “Nols! Nols, kom terug!”
Die jong man swaai in die deur om, sy gesig strak. “Waarvoor? Ek het mos klaar gehoor wat my so goedgunstiglik geskenk is. Iemand wat nie ’n ware Retief is nie, kan sekerlik nie méér verwag nie?”
Helgard staan vasgepen in sy spore, hoor hoe sy vrou begin snik terwyl hy stom vra: Waarom, Pa? Waarom nóú, Pa? Hoekom? Hóékom? Nols was nog altyd my seun, Pa! Vir my was hy nooit minder as my eie seun nie!
Dis Rita, Arnold Retief se vrou, wat ’n arm om die huilende Elise slaan, terwyl haar man ook opstaan en Freek Combrinck direk aanspreek: “Kan u liewer vanmiddag weer kom, meneer Combrinck? Ek dink nie een van ons sal nou juis inneem wat u gaan lees nie.”
“Seker, meneer Retief. So … ê … drie-uur se kant?”
Arnold knik net, sy oë reeds weer bekommerd op sy ouer broer gerig. “Helgard, jy moet na hom toe gaan … verduidelik … Dit was vir hom ’n vreeslike skok.”
“As hy ooit na my sal luister. Ai, Arnold … hoekom het Pa dit gedoen?”
Arnold sug. “Ek verstaan hoe jy moet voel, maar … hy het sy redes gegee.
