w postaci pięknych, młodych niewiast (Skrucha, Miłość, Miłosierdzie, Rozsądek), przywary i wady natomiast jako stare, brzydkie baby (Opieszałość, Pycha, Obżarstwo, Chciwość, Pochlebstwo, Zawiść, Hipokryzja, Zdrada, Złość, Lubieżność, Uciemiężenie, Choroba oraz Starość). Zaznacza się tu wyraźna retoryczna opozycja figur virgo (‘młoda kobieta’) – vetula (‘starucha’), które służą za cielesne (czy też widzialne) podłoże alegorii i wykorzystywane są w określaniu tego, co pozytywne i negatywne. Podział ten nie był jednak sztywny. Dobrym przykładem może być tu drzeworyt Hansa Burgkmaira Starszego (1473–1531), niemieckiego artysty z pogranicza późnego średniowiecza i renesansu, zatytułowany Die Fresikeit (Obżarstwo), pochodzący z ok. 1510 r. i przedstawiający jeden z siedmiu grzechów głównych. Postawna matrona w bogatej, aż nazbyt zdobnej szacie trzyma duży kielich oraz talię kart. U jej stóp, spod których wydobywają się płomienie, śpi potężny dzik. Kobieta jest pulchna, raczej młoda i powabna seksualnie, choć w swym wyrazie dość sprośna (na co wskazują ostentacyjnie wyeksponowane piersi). Podobnie w przypadku sceny w karczmie obrazującej grzech obżarstwa umieszczonej na tzw. Stole Mądrości Hieronima Boscha (Siedem grzechów głównychi cztery rzeczy ostateczne) z Museo Nacional del Prado w Madrycie (ok. 1480 r.) – tu młoda karczmarka wnosi półmisek z pieczonym drobiem.
88
Tzw. legenda Hédroit: G. Schmidt, A Fell Woman and Full of Strife: The Legend of Hédroit, the Smith’s Wife, „Mediaevalia” 1985, t. 11, nr 2, s. 47–61; zob. tzw. Biblia Holkham (ok. 1325), Psałterz królowej Marii, Godzinki Joannyz Évreux (ok. 1325), Godzinki Jolanty Flandryjskiej (1353).
89
W. Langland, Widzenieo Piotrze Oraczu, przeł. P. Mroczkowski, Kraków 1983, s. 67–68.
90
Podstawą takiej konceptualizacji jest głupota rozumiana jako brak wiedzy. Należą tu herbariae – zielarki, zbierające lecznicze rośliny, czy vetulae carpinantes i vetulae carminatrices – staruchy szeptające rozmaite zaklęcia (incantationes), vetulae et ignaras lub maledicte vetulae. Medycyna empiryczna (ludowa) była przestrzenią działania rustici illiterati (idiotae, stolidi), wśród których odnajdujemy rozmaitych cyrulików (barberii), wróżbiarzy (sortilegi), oszustów (falsarii), alchemików (alchemistaei), baby-akuszerki (obstetricae), Żydów (iudei) i Arabów (sarraceni). Jest to swoisty katalog „figur niewłaściwych”, które cechuje simplicitas, głupota i jednocześnie, co znaczące, odstępstwo od Boga. W pismach średniowiecznych kaznodziejów, moralistów oraz lekarzy stare kobiety (vetulae) wiązano najczęściej z guślarstwem – miały one leczyć niepłodność, impotencję i dokonywać aborcji. A. de Villanova (XIII-wieczny kataloński teolog, lekarz, astrolog i profesor Uniwersytetu w Montpellier), De consideracionibusoperis medicine sive de flebotomia; J. Agrimi, Ch. Crisciani, Savoir médical et anthropologie religieuse. Les représentations et les fonctions de la vetula (XIIIe–XVesiècle), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations” 1993, t. 48, nr 5, s. 1281–1308. Po przeciwnej stronie sytuują się vetulae medicae, sagaces matronae czy probe mulieres et experte. R. Bacon, Secretum secretorum, cum glossis et notibus (XIII w.).
91
Babka diabła to popularna figura folklorystyczna, charakter znany z niemieckich podań ludowych i bajek zebranych przez braci Grimm, np. Diabełi trzy złote włosy czy Diabełi jego babka, oraz z wielu niemieckojęzycznych przysłów, np. „Idź do diabła i jego babki”, „Diabeł tańcuje ze swoją babką”, „Babka diabła mogłaby na tym zatańczyć”, z których niektóre można datować nawet na okres sprzed XIII w. Pełna lista przysłów: I. Cushman-Chamberlain, The Devil’s Grandmother, „Journal of American Folklore” 1900, t. 13, nr 51, s. 278–280.
92
U Horacego w Satyrach (IX) pojawia się Sabella – anus sortilega (wieszcząca starucha).
93
J. Gerson, Contra superstitionemsculpturae leonis [w:] idem, Opera Omnia, t. 1, Anvers 1706, col. 205 C; J. de Vitry, CCLXVI (Audivi de quadam vetula…) [w:] The Exempla or Illustrative Stories form the Sermones Vulgares of Jacques de Vitry, red. T.F. Crane, London 1890, s. 112. Czarownice rozpoznawano najczęściej wśród znachorek, guślarek, szeptuch, zażegnywaczek czy zamawiaczek. Zwano je „wieszczymi babami”, jak pewną Dorotę z Zakrzewa, którą w 1476 r. oskarżono w poznańskim konsystorzu o czynienie czarów za pomocą ziół i przyrządów („per quasdam herbas ac instrumenta”). L. Zygner, Kobieta-czarownicaw świetle ksiąg konsystorskichz XVi początku XVI wieku [w:] Kobietai rodzinaw średniowieczui na progu czasów nowożytnych, red. Z. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 97.
94
Erhard Schön, Targ babw Schlampampenland, znany nam z norymberskiego przedruku Wolfganga Straucha z 1570 r. Wersja ta zawiera nieco zmieniony wariant szwanku: „Eins mal ich in schlampampen land Gar ein seltzamen Rossmarck fand […]” („Pewnego razu w krainie Schlampampen znalazłem całkiem dziwny kobyli targ […]”). Sama nazwa miejscowości jest niezwykle ciekawa: to „kraina głupców”, dosłownie „kraina obżarstwa” (niem. Schlampampen ‘ucztować ponad miarę, obżerać się’) bądź „kraina dziwek” (niem. Schlampe ‘dziwka, suka’). Ta celowa dwuznaczność doskonale wpisuje się w postać staruchy jako figury. Warto podkreślić, że w XVII-wiecznym teatrze niemieckim mateczka Schlampampe (Obżerająca się), bohaterka m.in. tragikomedii Christiana Reutera (1665–1712) zatytułowanej Der ehrlichen Frau Schlampampe Krankheit und Tod, stanie się jedną z masek, odpowiedniczką błazna Kiełbaśnika – Hanswursta. Hollstein’s German Engravings, Etchings and Woodcuts ca. 1400–1700.Erchard Schön, t. 47, red. U. Mieleke, R. Schoch, Rotterdam 2000, s. 136–137, ryc. nr 88; E.M. Ackerman, Das Schlaraffenland in German Literature and Folksong: Social Aspects of an Earthly Paradise, with an Inquiry into Its History in European Literature, Chicago 1944. Pierwsze wydanie z 1696 r. ukazało się jako tłumaczenie z francuskiego anonimowej sztuki bez podania miejsca wydania: La Maladie et la mort de l’honnete Femme.Das ist: Der ehrlichen Frau Schlampampe Krankheit und Tod. Zob. Ch. Reuter, Der ehrlichen Frau Schlampampe Krankheit und Tod. Lustspiel in drei Akten, red. K.-M. Guth, Berlin 2015; S. Colvin, The Rhetorical Feminine: Gender and Orient on the German Stage, 1647–1742, Oxford 1999, s. 251–252.
95
Z kolekcji Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Z podobną ikoniczną aluzją mieliśmy do czynienia w przypadku drzeworytu Albrechta Dürera ilustrującego Małżeństwo dla pieniędzy.
96
Albrecht Dürer, rysunek piórkiem pt. Łaźnia kobieca, 1496 r., Kunsthalle, Brema; Hans Sebald Beham, Trzy kobietyw łaźni, 1548 r.
97
Jak na obrazie Hansa Baldunga Griena z Museum der bildenden Künste w Lipsku. Zob. P. Tinagli,
w postaci pięknych, młodych niewiast (Skrucha, Miłość, Miłosierdzie, Rozsądek), przywary i wady natomiast jako stare, brzydkie baby (Opieszałość, Pycha, Obżarstwo, Chciwość, Pochlebstwo, Zawiść, Hipokryzja, Zdrada, Złość, Lubieżność, Uciemiężenie, Choroba oraz Starość). Zaznacza się tu wyraźna retoryczna opozycja figur 