Binbaşı Kırgızistanlı tarihçi C. Bötöneyev’in arşiv araştırmalarıyla yayınladığı eserlerinde Alay, Kara-Kulca bölgesindeki itibarlı Mati Binbaşı’nın Sovyet Hükümeti tarafından sürgün edildiğini belirtmiştir. Bu hatıratın da sonraki bölümlerinde Mati Binbaşı’nın sürgün edilmesi geçer. Bötöneyev, C. “Keneş Ökmötünün Kırgızstandagı Kalktın Kaymaktarına Karşı Sayasatı: Cürüşü cana Kesepetteri (XX kılımdın 20-30-cıldarı)” Oş Devlet Üniversitesi Dergisi s. 52-59. 2020.
13
Bu begler 1918-1922’ler arasında Fergana vadisindeki Basmacı Hareketinin en önde gelen lider ve korbaşılarıydı. Şer Mehmet Beg dışındakilerin hepsi 1922 yılına kadar Bolşevikler tarafından öldürülmüştür. Şer Mehmet Beg ise 1970’de Adana, Türkiye’de vefat etmiştir. Ali Bademci, Basmacılar, İstanbul, 2017, s. 333
14
Bu yerler günümüzde Kırgızistan’ın güney doğu bölgesinde yer almaktadır.
15
Canıbek Kazı – Canıbek Kadı, Doğu Fergana’da Sovyet Hükümetiyle en uzun süre savaşan basmacı liderid
1
“Barpi’nin Farsça “Berfi” (kar) sözcüğüyle ilişkili olmalı. “Kar”, “karsıl”, “kar gibi”, “ilk kar tanesi” gibi anlamlara da tekabül edebilir. Özellikle kışın doğan çocuklarda kullanılan bir isimdir. Oş-Celalabad bölgesinde f’ler p/b’ye dönüştüğünden “Berfi” Parpi’ye dönüşmüş olabilir. Buna ek olarak, “Barpık” kelimesi aynı bölgede “titrek” demek. Bebekliğinde hastalanmışsa ve titremeleri olmuşsa bu ismin kullanılmış olması muhtemel.” Kelime kökenine açıklama getiren Orta Doğu Teknik Üniversitesi Modern Diller Bölümünden Öğr. Gör.Dr. Uğur Köroğlu’na teşekkür ederiz.
Anadolu Türkçesindeki “hastalanan insanları ocak denilen kimselerce, ev ilaçlarıyla ya da okuyarak iyileştirme işlemi” ve “çok üşümüş kimseyi, sıcak ve kuru bez, havluyla ısıtmaya çalışmak” anlamlarına işaret eden Harun Özgen’e teşekkür ederiz.
2
– Verilen malumatın doğrulunun temini için arkadaşlarım Abdülkadir İnan, Kocağolu Osman, Andullah Taymas mücahitlerden Şir Mehmet Bek ve Kırgız rehberi Parpi Hacı gibi hadiselere bizzat karışan zevata okutuldu. Önsoz.
– İhitiyar Muhaç da bunun bir nüshasını ve Kaşgar tarafına geçmelerine tasfiye eden mektubumu Kırgızların baş mücahidi Parpi Beke Fergana Özkend dağlarına götürüp ondan da at üzerinde oturan resimini ve selamlarını Başkurdistan’a döndü. Sonra biz Parpi Hacı ile Türkiye’de buluştuk. Khoten, Tibet ve Hindistan yolu ile gelmişti. Hayatı akıllı bir kahraman destandır. Zeki Velidi Toğan, Hatıralar. Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Ülkelerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri, İstanbul. 1969. Önsöz ve 234 sayfa.
3
C. Bötönöyev, “Tüştük Kırgızistandagı Masalık Kollektivdeştirüü Saysatı: XX – kılımdın 20-40 – cıldarı. Kanditaskaya dissertatsıya. (Dktora tezi)., Z. Altımışeva; “1920-cıldardın ayagı, 1930-cıldardın başında Kırgızstandın tüştügündögü basmaçı kıymılı” (Yeni arşiv belgeleri) 2009, No 1. s.7., “1930- cc. Kırgızstandan Kıtayga emigratsiyalık Kıymıldar”, Manas joornal of social studies. Vol. 4. No 1. 2015. “ Kırgızistan’da Basmaçı hareketiyle İlgili yeni Bilgiler (1925-1934). Biligdergisi. Sayı 82, 2017, ss. 96-116., . A. Arstanov. “sovet BiyligininAgrardık Sayasatına Karşı Kırgı Dıykandarının Küröşü1. İzvestiye vuzov. No 9, 2011. s. 158-160. Tagayev. M. “Kulaktar”, “Basmaçılar” cana “Üçiltik” // Kırgızstan Madaniyatı. 1992. No. 49.
4
Şer Muhammed, “Hatıralar”. Türkistan Sesi dergisi. 1956-1957. Ankara
5
Hasan Oraltay, “Hürriyet Uğurunda Doğu Türkistan Kazak Türkleri,” İstiklal Matbaası, İzmir 1961.
6
Halife Altay “ Anayurttan Anadolu’ya”, Ankara, 1998. TC Kültür Bakanlığı yay.
7
İsa Yusuf Alptekin “Mücadele hatıraları.” İstanbul 1985. Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi.
8
Zeki Velidi Togan, “Hatıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Ülkelerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri”, İstanbul, 1969.
9
Çağatay Koçar, “Atayurttan Anayurda Türkistanlılar” Adana, Ekrem Matbaası.
10
Hacı Parpi Özgen, “Türkistan’dan Türkiye’ye Hatıralar”, Konya, Yeni Kitap Basımevi.
11
Kırgız Türkleri 40 boydan oluşmaktadır. Coru bu 40 boydan biridir. Çoğunlukla Kırgızistan’ın güneyinde, Fergana vadisinin doğusunda, dağ eteklerinde yaşarlar.
12
Mati Binbaşı Kırgızistanlı tarihçi C. Bötöneyev’in arşiv araştırmalarıyla yayınladığı eserlerinde Alay, Kara-Kulca bölgesindeki itibarlı Mati Binbaşı’nın Sovyet Hükümeti tarafından sürgün edildiğini belirtmiştir. Bu hatıratın da sonraki bölümlerinde Mati Binbaşı’nın sürgün edilmesi geçer. Bötöneyev, C. “Keneş Ökmötünün Kırgızstandagı Kalktın Kaymaktarına Karşı Sayasatı: Cürüşü cana Kesepetteri (XX kılımdın 20-30-cıldarı)” Oş Devlet Üniversitesi Dergisi s. 52-59. 2020.
13
Bu begler 1918-1922’ler arasında Fergana vadisindeki Basmacı Hareketinin en önde gelen lider ve korbaşılarıydı. Şer Mehmet Beg dışındakilerin hepsi 1922 yılına kadar Bolşevikler tarafından öldürülmüştür. Şer Mehmet Beg ise 1970’de Adana, Türkiye’de vefat etmiştir.
14
Bu yerler günümüzde Kırgızistan’ın güney doğu bölgesinde yer almaktadır.
15
Canıbek Kazı – Canıbek Kadı, Doğu Fergana’da Sovyet Hükümetiyle en uzun süre savaşan basmacı lideridir. Basmacılar Hareketinin her iki dönemine de katılmış ve her iki dönemde de baş lider, korbaşı olmuştur. Kendisi zamanında bölgesinin yöneticisi ve Kadısı olmuştur. Kadı kelimesi Kırgızlarda Kazı olarak söylenir. Bu yüzden hatıratta Kazı diye geçer, ancak basımda bu kelime Gazi olarak değişmiştir. Canıbek Kadı hakkında Kırgızistan’da yapılan araştırmalarda, babalarının soylu bir tüccar olduğu, kendi çiftliğinin olduğu, medrese ve camilere yardım etmesinin bahsi geçer. Özgen’de Ak-Car ilçesinin kaymakamı, kadısı olmuştur. Onu sadece Özgen, Oş değil, bütün Fergana, Kaşgar tarafı tanımış, bu bölgelerin beyleri onun fikrine önem vermiştir. Ekim devrimine kadar Oş eyaletindeki kaçakçılığı kontrol altında tutmuştur. Önce Sovyet hükümeti ile işbirliği yapmış, ancak sonra Sovyetlerin yanlış politikaları karşısında durarak onlara karşı çıkmıştır. Canıbek Kadı Kırgız-Özbek halkının kardeşçe yaşamasını sağlamıştır. O basmacı değil, kendi halkının özgürlüğü için, topraklarının bağımsızlığı için mücadele eden bir kahramandır. Ne var ki Sovyetler döneminde arşivlere Sovyet Hükümeti sınır muhafızlarının can düşmanı, basmacılar hareketinin lideri, zorbalıkla halkı korkutan çete başı, başka birkaç basmacı liderle Sovyetlere kaşı savaşan bir şahıs olarak kaydedilmiştir. Onun 400 askeri olmuştur ve halkı yağmalamıştır. Canıbek Kadı Sovyetlerin sınır muhafızlarını, casuslarını, hükümet taraftarlarını acımasızca öldürmüştür. Sovyet ordusuyla 20 dan fazla çatışma yaşanmıştır.
