yazı dilinde belli bir zaman dilimi içerisinde o dile yerleşip süregelmiş kalıplardır. Bu bakımdan bakıldığı zaman deyimlerin de çekirdek kalıplaşma ya da tam kalıplaşma yoluyla oluştuğunu söyleyebiliriz. Ancak anlam bakımından incelendiği zaman diğer kalıp sözlerden ayrılır.
Türkiye Türkçesinde ikilemeler ile ilgili araştırma yapanlardan bazıları; Vecihe Hatipoğlu (1981), Osman Nedim Tuna (1986), Hamza Zülfikar (1995), Ömer Demircan (1996), Doğan Aksan (2001) gibi isimlerdir2.
Tükçenin söz varlığının çeşitliliği ve zenginliğinin bir göstergesi olan ikilemeler; Türkmen Türkçesinde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Söz dizimsel ve yapısal olarak bakıldığında Türkiye Türkçesinde olduğu gibi sınıflandırma yapılabilir.
Levent Doğan, Türkmen Türkçesindeki ikilemeleri; anlam bakımından ikilemeler, sözcük yapısı bakımından ikilemeler, şekil ve kuruluş bakımından ikilemeler, görevlerine göre ikilemeler, kelime türüne göre ikilemeler olarak beş ana başlıkta alt başlıklara ayırarak incelemiştir.
A. Anlam Bakımından İkilemeler
A.1. Aynı veya Eş Anlamlı Kelimelerle Kurulan İkilemeler:
Aňsat-aňsat (THN. 86) “kolay kolay”; sag-salamat (TTS. 634) “sağ salim”; çalam-çalam (TTS. 111) “kesik kesik”; toý-tamaşa (TTS. 634) “düğün”; sabyr takat (TTS. 634) “dayanma gücü”; hali-hali (MD. 118) “zaman zaman” (Doğan, 2012: 93).
A.2. Yakın Anlamlı Kelimelerle Kurulan İkilemeler:
Agdar-düňder (TTS. 23) “altüst”; daş-töverek (TTS. 136) “etraf”; gap-çanak (TNAS. 67) “kap çanak”; gam-gussa (ÇTŞÖ. 120) “sıkıntı keder”; gadyr-gymmat (THN. 14) “kadir kıymet”; ýalan-ýaşryk (TTS. 672) “yalan yanlış”; aýal-gyz (TTS. 38) “kadın kız”; bag-bakçalyk (TTS. 42) “bahçelik yer” (Doğan, 2012: 93-94).
A.3. Zıt Anlamlı Kelimenin Tekrarı ile Kurulan İkilemeler:
Gice-gündüz (TTS. 271) “gece gündüz”; ýagşy-ýaman (TA. 255) “iyi kötü”; halal-haram (TTS. 328) “helal haram”; iç-daş (NHF. 138) “iç dış”; yssa-sovga (ÇTŞÖ. 204) “sıcağa soğuğa”; ýakyn-alys (ÇTŞÖ. 308) “yakın uzak”; ýaş-gary (MD. 83) “genç yaşlı”; az-köp (MD .364) “az çok”; açlyk-dokluk (ÇTŞÖ. 438) “ açlık tokluk” (Doğan, 2012: 94).
B. Sözcük Yapısı Bakımından İkilemeler
B.1. Türkçe İsimlerle Kurulan İkilemeler
El-aýak (NHF. 282) “el ayak”; ata-ene (TTS. 36) “ana baba” vb.
B.2. Türkçe + Yabancı İsimlerle Kurulan İkilemeler
Düzgün-nizam (TTS. 187) “disiplin”; yşk-söýgi (ÇTŞÖ. 240) “aşk sevgi” vb.
B.3. Yabancı İsimlerle Kurulan İkilemeler
Gazet-jurnal (TTS. 20) “gazete dergi”; aşyk-magşuk (TTS. 35) “aşık maşuk”; ӓlem-cahan (TTS. 190) “dünya alem” vb.
B.5. Renk İsimleriyle Kurulan İkilemeler
Gyzıl-ýaşyl (ÇTŞÖ. 212) “kızıl yeşil”; çum-ak (THN. 147) “bembeyaz”; gara- gura (THN. 480) “kara kuru”; gara-ört (TTS. 228) “kara siyah”; gyzyl-elvan (YYY II. 62) “kızıl elvan” vb.
B.6. Hayvan İsimleriyle Kurulan İkilemeler
İt-guş (TTS. 386) “it kuş”; mal-gara (TTS. 444) “ büyük ve küçük baş hayvan”; mör- möcek (TTS.463) “haşarat”; hokgar hokgar (THM. 50) “ turna turna”; gulan-keyik (YYY II. 122) “eşek geyik” vb.
B.7. Organ İsimleriyle Kurulan İkilemeler
Göz-gulak (TTS. 301) “ göz kulak”; el-aýak (NHF. 282) “el ayak”; gulaksyz-guýruksyz (YYY II. 4) “kulaksız kuyruksuz”; incik-mincik (YYY II. 133) “baldır” vb. (Doğan, 2012: 94-95).
C. Şekil ve Kuruluş Bakımından İkilemeler
Doğan, şekil ve kuruluş bakımından ikilemeleri; isim ve fiil kök ve gövdelerinden kurulan ikilemeler olarak gruplandırılmıştır. Bunlardan isim kök ve gövdelerinden kurulan ikilemeleri; hal eki alarak oluşturulan ikilemeler; uly-kiçi (TTS. 646) “büyük küçük”, düýň-öňňiň (TTS. 185) “dün ya da önceki gün”, birek-birege (TTS. 71) “birbirine”, gün-günden (TTS. 40) “günden güne”, ilerden-gaýradan (NHF. 140) “öteden beriden”, ileri-gaýra (TTS. 374) “ileri geri”, sence-mence (THN. 17) “sence bence” vb.; iyelik eki alarak oluşturulan ikilemeler; bary-ýogy (TTS. 332) “varı yoğu”, ini-boýy (TTS. 379) “eni boyu” vb.; yansıma isimlerle kurulan ikilemeler; hor-hor/ hork-hork (TTS. 351) “horultu”, havlaý-havlaý (THN. 318) “havlaya havlaya”, lakyr-lakyr (TDG. 580) “ lıkır lıkır”, şabyr-şabyr (TDG. 583) “şapır şapır” vb.; yapım ekleriyle kurulan ikilemeler; irili-ovnuklu (TTS. 382) “irili ufaklı”, saglyk-amanlyk/ saglyk-esenlik/ saglyk-salamatlyk (TTS. 553) “iyilik sağlık”, gövünli-gövünsiz (TTS.300) “isteksiz” vb. olarak örnekleyebiliriz (Doğan, 2012: 95-96). Fiil kök ve gövdelerinden kurulan ikilemeleri ise; Yardımcı fiil (isim+fiil) ile kurulan ikilemeler; aňk-tank bol- (NHF. 46) “şaşırmak”, ӓm-sӓm bol– (TTS. 190) “şaşırmak”, vagyz-nesihat et- (NHF. 206) “vaaz vermek, nasihat etmek”, dat-bidat et- (NHF. 234) “feryat etmek”, ýyrş-ýyrş et- (NHF. 248) “sırıtmak”, hyňkhyňk et- (THM. 34) “anırmak”, ideg-sorag et- (THM. 160) “arayıp bulmak” vb.; çekimli fiil ile kurulan ikilemeler; bardy-geldi (TTS. 47) “ gitti geldi”, bolsa-bolar (TTS.78) “olursa olur”, irmez-armaz (TTS. 383) “yorulmaz”, ölsem-ýitsem (YYY I. 124) “ölüp yitsem” vb.; zarf fiillerle kurulan ikilemeler; soňlap-soňlamanka (NHF. 182) “sonlandırmadan, bitirir bitirmez”, aňtap-aňtap (ÇTŞÖ. 138) “araya araya”, dyrman-arman (TTS. 156) “durmadan, ara vermeden”, gelmӓn-gelmӓn (TA. 107) “gelmeye gelmeye” vb.; sıfat fiillerle kurulan ikilemeler; tapylýan-tapylmaýan (NHF. 72) “bulunup bulunmayan, tutup tutmayan”, aç-açan (TTS. 21) apaçy-görme- görüş (TTS. 296) “ziyaret”, iýmek-içmek (TTS. 387) “yemek içmek”, tanyş-biliş (TTS.616) “tanıdık bildik” vb. olarak örnekleyebiliriz (Doğan, 2012: 96-97).
D. Görevlerine Göre İkilemeler
Doğan, görevlerine göre ikilemeleri; özne görevinde olan ikilemeler: Gadym zamanda bir ӓr-heleý bar eken (THM. 146) “Evvel zaman içinde bir karı koca varmış.”, Aýal-erkek, çaga-çuga barysy aşagynda galyp öldi (NHF. 234) “Kadın erkek, çoluk çocuk hepsi enkaz altında kaldı.”; nesne görevinde olan ikilemeler: At-abraýy berildigi bolmazmy? (ÇTŞÖ. 2) “Şanı şerefi verilmiş olmaz mı?”,
Bu bilgiye, “Hürriyet Gökdayı,
