> Ovarram, galsa galybersin! (Peki, kalırsa kalsın!) (TTS. 495); Meniň vatan borcum > Meniň vatan önüňdäki borcum (Vatana karşı olan borcum) (TTS. 505); Ýesir beriliň! > Uruşmaň ýesir beriliň! (Savaşmayın, teslim olun!) (TTS. 649); Meniň günäm ýok! > Meniň tagsyrym ýok! > Meniň günäm, tagsyrym ýok! (Benim suçum, günahım yok!) (TTS. 613); Alladan gayry pena ýok > Ýaradan Alladan gayry pena ýok (Yaradan Tanrıdan başka sığınak yok) (TTS. 678); Ovarra bol! > Ýit, ovarra bol! (Git, defol!) (TTS. 701); Eliň dert çekmesin! (Elin dert görmesin!) (TTS. 152) > Eliň-gözüň dert görmesin! (Elin gözün dert görmesin!) (TDDS-I. 5) Abraýyň artsyn! > Abraýyň beýgelsin! (Şöhretin artsın!) (TSAS. 33).
Her iki lehçede de bu tür ekleme ve çıkarmalar ikilemelerde ve birleşiklerde görülmez.
B) Sözcük değişikliği: Kalıplaşmış dil birimlerinde bazen bir sözcüğün yerine aynı anlamda ve anlamın içeriğini değiştirmeyecek şekilde eş anlamlı veya yakın anlamlıları koyulabilir. Tabii ki bu değişiklik anlamın ya da verilmek istenen mesajın değişmesine izin vermeyerek özünde yine aynı anlamı taşımasını sağlayacak yönde olmaktadır. Kalıplaşma derecesinin güçlülüğü bakımından atasözleri anlam değişimine izin vermez. Yine de onlarda anlam değişmeyecek şekilde bu tür değişiklikler mevcuttur. Örneğin; Kedi uzanamadığı ciğere murdar dermiş atasözü Kedi uzanamadığı ciğere pis dermiş şeklinde kullanılabilir. Burada murdar kelimesinin yerine aynı anlama gelen pis kelimesi koyularak değişim sağlanmıştır. Burada anlam her ikisinde de aynıdır yani her ikisinde de kişi elde edemediği bir şeyi beğenmemiş gibi davranır anlamı aynıdır. Gökdayı’da bu değişime şu örnekleri vermiştir: Ağaç yaprağıyla gürler atasözü için Ağaç yaprağıyla güzeldir; Aç kalmak borçlu olmaktan yeğdir/ iyidir; Dost/ Akraba ile ye iç alışveriş etme; Kara/ Kötü haber tez duyulur/yayılır (Gökdayı, 2015: 31).
Bu değişiklikler deyimlerde de görülebilir. Mesela, ‘merhamet etmek’ deyimindeki mastar göstermek mastarıyla değiştirilerek yeni biçimi olan ‘merhamet göstermek’ şeklinde kullanılabilir. Her ikisinde de acımak anlamı korunmaktadır. Gökdayı ise, ağzının tadı kaçmak deyiminin ağzının tadı bozulmak; akıl vermek/ öğretmek şeklinde mastar değişimiyle; başına iş/dert açmak; ileri/öne sürmek deyimlerinde ise yakın anlamlı kelimelerin yer değiştirmesiyle yeni biçimine girebildiğini söyleyerek bunların örneğini vermiştir (Gökdayı, 2015: 31). Deyimlerdeki bu değişimlere bakıldıgında da deyimdeki anlamın kaybolmadığını yine aynı anlamı koruduğunu görmekteyiz. Türkmen Türkçesinde akmaga syryňy bermek deyimi, akmaga iç bermek şeklinde de kullanılabilir. Deyimde bir sözcük değişikliği olsa da anlam olarak ikisi de Gizliň, aýtmasyz syrlaryňy akmak adama aýtmak yani; söylenmemesi gerekeni nâdân kişiye söylemek anlamında kullanılmıştır (Yılmaz, 2016: 15-16). Akyly kesmek /Aklı kesmek deyimi Akyly bilen jem etmek/ Akıl ile cem etmek şeklinde kullanılabilir. Her ikisi de ‘idrak etmek, kavramak’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 24-30). Janyndan umyt üzmek deyimi Janyndan el üzmek şeklinde de kullanılır her ikisinde de anlam; ‘yaşama ümidini kaybetmek’, ‘ölümü göze almak’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 164-165). Gam badasyn bermek deyimi gam badasyn noş etmek şeklinde; ‘kaygılandırmak, hasret çektirmek, sıkıntıya düşürmek’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 292-293). Myrada ýetmek deyimi Maksadyna ýetmek; ‘amacına ulaşmak, muradına nail olmak’ anlamında kullanılır (Yılmaz, 2016: 532-533).
İkileme ve birleşik sözlerde yine herhangi bir değişime izin verilmez.
Kalıp sözlerdeki sözcük değişimine dikkat ettiğimizde bazılarında değişim yaşandığını söylemek mümkündür. Örneğin, nice senelere kalıp sözü “nice yıllara”; iyi günler sözü ise “hayırlı günler” şeklinde de kullanılabilir. Bakıldığı zaman yine anlamında bir değişiklik olmamıştır ve vermek istediği mesaj hala aynıdır.
Türkmen Türkçesinde sözcük değişikliğine uğramış kalıp sözlere; Agzyna suv alan ýaly > Agzy mumly (mumlanan) ýaly (Ağzında bir şey olan, ağzında bir şey var gibi.) (TDDS-I. 40); Agzy orazaly (TDDS-I. 41) > agyz beklemek (Ağzı oruçlu, Ramazan ayında oruç tutan kişi) (TDDS-II. 145); Alnyň açyk bolsun! > Alnyňy hak açsyn! (Bahtın açık olsun!) (TDDS-I. 61-62); Aman-esen > Amanlyk-saglyk (İyilik sağlık) (TDDS-I 64); Av ganly bol-a! > Avuň şovly bolsun! > Avuň şovuna düşsün! (Av bereketli geçsin! Rast gele!) (TDDS-I. 94); Bagt bersin! (TDDS-I. 380) > Bagt getirsin! (Yeni gelin alan aileye “şans getirsin” anlamında kullanılan söz) (TDDS-I. 67); Bereket bersin! (Bereket versin!) (TTS. 60) > Bereketli bolsun! (TDDS-I. 583); Gör nähili biabraýlyk! (Bak, ne biçim rezalet!) (TTS. 64) > Gör! nähili melgun! (Gör, ne melun, gör nasıl aşağılık!) (TTS. 293); Gözüň aksyn! (TDDS-I. 509) > Gözüň çyksyn! (Gözün çıksın, kör ol!) (TTS. 301); Halalyň bolsun! (TTS. 328) > Halal saňa! (Helal sana! Aferin! Bravo!) (TDDS-I. 572); Hudaý gorasyn! (TDDS-I. 507) > Hudaý saklasyn! (Allah korusun/sakınsın!) (TTS. 356); İmany äkidenden bolsun! (TDDS-I. 645) > İmany hemra bolsun! (İman yoldaşın olsun!) (TDDS-I. 645) gibi örnekler vermek mümkündür.
C) Sözcüklerin yer değiştirebilmesi: Bazı kalıp sözlerde sözcüklerin yerleri değişebilir. Atasözlerinde az sayıda olsa da bu değişiklikler görülebilir. Mesela Dikensiz gül olmaz atasözü Gül dikensiz olmaz; İki dinle bir söyle atasözü Bir dinle iki söyle şeklinde kelimelerin yerleri değiştirilerek kullanılabilir. Böyle bir durumda anlam yine aynı kalır ve değişmez (Gökdayı, 2015: 32). Deyimlerde de böyle bir değişim söz konusu olabilir. Gelen ağam giden paşam deyimi Giden paşam gelen ağam şeklinde kelimelerinde yer değişikliği yapılarak kullanılabilir. Türkmen Türkçesinde Pelegiň gahryna duşmak / Feleğin kaharına rastlamak deyimi Duşdum pelek gaharyna / Rastladım feleğin kaharına şeklinde kelimelerin yer değiştirmesine uğrasa da anlam yine ‘sıkıntılara maruz kalmak, işleri yolunda gitmemek’ şeklinde kalır (Yılmaz, 2016: 278-279). Pelegiň duzagyna düşmek / Feleğin tuzağına düşmek deyimi Düşdüm pelek duzagyna/ düştüm felek tuzağına şekline dönüşür, anlam olarak da ‘dünyanın faniliğine aldanmak, iradeyi elden bırakmak’ olarak aynı şekilde kalır (Yılmaz, 2016: 280-281). Hakyň sungatyny söz-lemek / Hakk’ın sanatını söylemek deyimi Sözlӓr Hakyň sungatyn/ Söyler Hak’ın Sanatın şeklinde de söylenebilir (Yılmaz, 2016: 392-393).
Bazı kalıp sözlerde de bu değişim söz konusudur. Örneğin, Allah’ım sen bana sabır ver kalıp sözü Sen bana sabır ver Allah’ım şeklinde yer değiştirebilir. Gök-dayı bu değişimlerin sınırlı sayıda olduğunu belirtir (Gökdayı, 2015: 32). Bu tür değişim gösteren kalıp sözlere birkaç örnek daha vermek istersek; Kendine iyi bak kalıp sözü İyi bak kendine; Ömrü uzun olsun kalıp sözü Uzun ömrü olsun şeklinde de kullanılabilmektedir.
Türkmen Türkçesinden örnek verirsek; Meniň günäm, tagsyrym ýok! > Meniň tagsyrym, günäm ýok! (Benim suçum, günahım yok!) (TTS. 613); Ýit, ovarra bol! > Ovarra bol, ýit! (Git, defol!) (TTS.701); Zaluvat, sen ýeňensin!
