1
epoka apuchtinowska – tzw. noc apuchtinowska, polityka rusyfikacji wprowadzona w Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego. Pomysłodawcą tej polityki był Aleksandr Apuchtin, rosyjski kurator warszawskiego okręgu szkolnego. [przypis edytorski]
2
Hurków, Hurkowych i Apuchtinów – Josif Władimirowicz Romejko-Hurko (1828–1902), feldmarszałek rosyjski, w latach 1883–1894 generalny gubernator warszawski, zaciekły rusyfikator (wprowadził jęz. rosyjski do sądów, urzędów i szkół); Aleksandr Lwowicz Apuchtin (1822–1904), rosyjski kurator warszawskiego okręgu szkolnego w latach 1879–1897, twórca zrusyfikowanego systemu szkolnictwa w Królestwie Polskim. [przypis edytorski]
3
przedajnych – dziś popr.: sprzedajnych. [przypis edytorski]
4
odgadnioną – odkrytą. [przypis edytorski]
5
oszyty – dziś popr. obszyty. [przypis edytorski]
6
mundura – dziś popr. forma D. lp: munduru. [przypis edytorski]
7
zajęcie – tu: zaciekawienie. [przypis edytorski]
8
sztubaki od Górskiego – uczniowie szkoły realnej założonej w 1877 w Warszawie przez pedagoga Wojciecha Górskiego (1849–1935). Od 1883 r. szkoła mieściła się przy ul. Hortensji, dziś ul. W. Górskiego. [przypis edytorski]
9
miasteczko – Wiktor Gomulicki opisuje tu Pułtusk, w którym spędził dzieciństwo. [przypis edytorski]
10
kajet (daw.) – zeszyt. [przypis edytorski]
11
segnaturka – własc. sygnaturka, najmniejszy dzwon kościelny. [przypis edytorski]
12
refermaci – własc. franciszkanie reformaci, odłam obserwancki (tj. ściślejszej reguły) w ramach Zakonu Braci Mniejszych; w Polsce od 1622. [przypis edytorski]
13
chała – bułka pszenna wypiekana przez Żydów na święta. Pochodzi od niej chałka, podłużna, słodka bułka z pszennego ciasta zaplecionego w warkocz. [przypis edytorski]
14
makagiga – ciastko z masy karmelowej, miodu i maku, z dodatkiem orzechów i migdałów. [przypis edytorski]
15
pokój – tu w zanczeniu: spokój. [przypis edytorski]
16
oparkanionych – ogrodzonych; parkan – ogrodzenie, zwykle drewniane. [przypis edytorski]
17
po stoicku – niezachwianie, ze spokojem. [przypis edytorski]
18
zatabaczony (daw.) – niechlujnie wyglądający; zabrudzony tabaką. [przypis edytorski]
19
jucht – wyprawiona skóra bydlęca. [przypis edytorski]
20
napiętek – tylna część buta osłaniająca piętę. [przypis edytorski]
21
liszka (pot.) – gąsienica. [przypis edytorski]
22
prezbiterium – część kościoła, w której znajduje się główny ołtarz. [przypis edytorski]
23
Introibo ad altare Dei (łac.) – Przystąpię do ołtarza Pańskiego. [przypis edytorski]
24
Mateusz Sarbiewski – Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), jezuita, profesor Akademii Wileńskiej, nadworny kaznodzieja króla Władysława IV. Jeden z największych europejskich poetów barokowych. (W XVI w. imiona Maciej i Mateusz nie były jeszcze w polszczyźnie rozróżniane). [przypis edytorski]
25
ongi (daw.) – kiedyś. [przypis edytorski]
26
Piotr Skarga – własc. Piotr Powęski herbu Pawęża (1536–1612), polski teolog, pisarz, jezuita, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. [przypis edytorski]
27
Jakub Wujek (1541–1597) – pisarz religijny, jezuita; twórca przekładu Biblii napisanego renesansową polszczyzną oraz tłumacz Psałterza Dawidowego. [przypis edytorski]
28
ochmistrz (daw.) – urzędnik zarządzający dworem panującego lub magnata; opiekun dzieci na takim dworze. [przypis edytorski]
29
Narew – rzeka przepływająca przez północno-wschodnią Polskę, nad Narwią leży Pułtusk. [przypis edytorski]
zamykano niegrzecznych uczniów za karę; areszt. [przypis edytorski]
