style="font-size:15px;"> *
Die ander Auschwitz
Min mense weet dat Auschwitz ook ’n dorp is, een met skoolkinders en winkels en gewone mense wat in die sitkamer voor die TV sit en ’n ordentlike lewe probeer lei. Teen 1940 het die Duitsers twee konsentrasiekampe, Auschwitz en Birkenau, hier in die suidweste van Pole begin oprig. Die dorpsmense het nie daarvoor gevra nie, maar dit was reeds besette gebied en die Duitsers kon maak wat hulle wil. Die breuk tussen die dorp en die konsentrasiekampe is tot vandag toe daar.
Eintlik moet die dorp op sy Poolse naam genoem word, naamlik Oświęcim, maar byna sonder uitsondering hoor jy Auschwitz. Oor die jare het die naam Auschwitz ook sinoniem geword met die Volksmoord van die Jode en vir een van die grootste vergrype teen die mensdom.
Stel jou nou voor om op ’n dorp met so ’n geskiedenis groot te word: Auschwitz is waar jy skoolgegaan het, dis waar jou ouers en jou oupa en ouma bly, by daardie winkel het jy altyd lewerwors en rogbrood gaan koop, hierso blikkies bier. Die breuk tussen Oświęcim en Auschwitz-Birkenau lê vas; vir die mense van Oświęcim beteken dit volslae ontmagtiging.
Paweł Zajas is ’n Poolse vriend van my. Hy het in Oświęcim grootgeword en sy ouers woon tot vandag toe daar. Sy oupa-hulle ook – hulle bly in een van daardie woonstelblokke uit die kommunistiese era.
Paweł lag maklik oor dié soort goed. Hy gaan wys vir my sy skool, ’n gebou waarop enige leerling trots kan wees. “Net jammer dis in Auschwitz.” In my geselskap huiwer hy nie om sy dorp so te noem nie. Hy beskik oor al drie die gawes waarmee die Pole twee wêreldoorloë, besettings en die partisie oorleef het: gesonde sinisme, ’n oor vir ironie en ’n goed ontwikkelde aptyt vir Poolse bier.
Deesdae is Paweł medeprofessor aan die Instituut vir Filologie en Engels aan die Adam Mickiewicz-universiteit in Pozna´n en gaan kuier nog gereeld in Auschwitz.
Vandag is Auschwitz-Birkenau ’n museum, in der waarheid museums van heilig verklaarde begraafplase. “Wil jy na die konsentrasiekampe gaan kyk?” vra hy my. Ek weet nie … ons het immers ons eie. “Nee, jy moet,” sê Paweł, “dis deel van jou lewensopvoeding.”
Paweł het reeds ons dag beplan. Sy pa, Wieslaw, is ’n taxibestuurder en hy gaan ons Auschwitz toe vat. (Hoewel ons reeds in Auschwitz is – dís hoe problematies die gebruik van die naam is: Ons praat hier van die konsentrasiekamp, maar dis ook die Zajas-familie se tuisdorp.)
Wieslaw bied vriendelik aan om ons ná twee uur weer by die hekke te kom oplaai en dan Birkenau toe vat, die tweede en veel groter konsentrasiekamp naby Auschwitz. Daarna gaan ons by die Zajasse se huis iets eet en dan gaan ons koek en vodka geniet by sy Oupa Mieczyslaw-hulle. Sy ouma gaan spesiaal bak.
In sy taxi gesels ek en Wieslaw in elementêre Duits wat hy tydens die oorlog en ek by die PU vir CHO aangeleer het. As ons nie regkom nie, tolk Paweł. Werkloosheid en gepaardgaande armoede in Oświęcim is aan die orde van die dag. Die implikasies om Auschwitz-Birkenau binne sy munisipale grense te hê is byna ondraaglik. Veral Paweł is uitgesproke hieroor. Oor die jare heen was daar min of geen ontwikkeling hier nie. Groot toerbusse ry in en weer uit, maar oornag nooit in Oświęcim self nie. Die ekonomie het lankal gaan staan.
Nadat ons die toegangsgeld betaal het, stap ons onder die ingangsboog met sy skreiende leuse van arbeit macht frei (“arbeid maak vry”) die konsentrasiekamp van Auschwitz binne. Die netheid van die paaie tussen die eweneens netjiese rooibaksteenblokke, die ordelikheid van die kamp, sou elders rustigheid skep, maar hier is dit ’n voorbode. Regs van ons is messelaars besig om een van die blokke te restoureer.
“In die geskiedenis sal dit so staan: Die Duitsers het die konsentrasiekampe gebou, die Pole het dit in stand gehou,” lag Paweł. Ironie is die gepaste houding.
Dieper die kamp in, die son so ’n skraletjie. Ten spyte van heelwat ander toeriste bly die plek swaar en leweloos, en uiters boosaardig. Ons stap van die blokke binne – daar is altesame sewe en vyftig. Elke blok verteenwoordig die tereggesteldes van ’n bepaalde land, byvoorbeeld Blok 14 – Rusland, Blok 15 – Pole, Blok 20 – Frankryk en België, en so aan. Blok 11 is bekend as die doodsblok. Duisende gevangenes, hoofsaaklik Pole, is hier aangehou, ter dood veroordeel en teen die teregstellingsmuur geskiet. In die kelder van blok 11 is gevangenes ook vir die eerste keer in September 1941 met Sikloon B-gas uitgewis. Die Duitsers het die gas laat vervaardig in wat voorheen ’n chemiese fabriek in Oświęcim was. Later het die einste fabriek weer verf vervaardig. Paweł se moeder het toe ’n ruk lank daar gewerk. Daar is ’n historiese vervlegtheid tussen die dorp en sy mense, en die konsentrasiekampe, iets waaroor hulle nooit self kon besluit nie.
In sekere blokke is vertoonkaste van glas so groot soos slaapkamers. Daar is ’n glaskas vol gebruikte Sikloon B-gas-houers – wat nog min of meer kan gaan. Dis die glaskaste met die persoonlike dinge wat jou ruk: Een is net vol tasse, elk met die naam van die eienaar daarop. Ines Meyer van Keulen of Jette Messing van Steindler. Een van die glaskaste is net vol skoene en brille. In ’n normale museum word ’n skoen ten toon gestel as voorbeeld van ’n vroeëre styl, ’n bril oor sy antieke waarde. Hierdie persoonlike besittings is van mense se voete en kop afgeruk. Die geweld van die handeling skuil in daardie leë skoene en nuttelose brille, skuil oral waar ons in die kamp kom. Dis waarom dit heeltyd so onheilig voel.
Die ontstellendste is egter die glaskas – onthou, dis so groot soos ’n kamer – propvol hare. Lokke en vlegsels en kuiwe, alles afgeskeer tot op die kopvel. Paweł vertel dat dit maar net van die hare moet wees wat oorgebly het; die meeste afgeskeerde hare is deur die Duitsers gebruik om matrasse op te stop. ’n Vrou in swart klere kom plaas ’n ruiker rose voor dié glaskas. Ek durf nie na die uitdrukking op haar gesig kyk nie. Auschwitz is en kan nooit net ’n museum wees nie.
Teen ’n muur is ’n bord met al die kentekens wat die verskillende soorte gevangenes moes dra: die geel ster vir die Jode, die pienk driehoek vir homoseksuele, swart vir die Roma (sigeuners) en “asosiales” soos geestelik of fisiek gestremdes, rooi vir kommuniste, groen vir algemene misdadigers soos bedelaars. Hoewel negentig persent van die slagoffers Jode was, is meer as 150000 Pole en 23000 Roma net na Birkenau gedeporteer, en die meeste van hulle is doodgemaak.
Blok 19, 20 en 21 is die “hospitaal” waar mediese eksperimente op misdadigers uitgevoer en siekes uitgewis is deur ’n inspuiting van fenol reg in die hart. “Dis die hel dié,” sê ek vir Paweł. “Nee,” sê hy, “wag tot jy in Birkenau kom.”
Dis oorweldigend. Dit voel asof jou laaste geloof in die mens se menslikheid besig is om te sterf. Ons stap onder daardie berugte boog uit. Dis moeilik om die besoek as ’n voorreg te beskou.
Buite wag Wieslaw al in sy taxi. Hy lyk vir my ernstig, maar nie neergeslane nie. Om mense Auschwitz toe en terug te ry is ’n eerbare werk.
Ek vra nie of hy nou werk verloor deur ons so aan te ry nie. Ek is maar te bly ek kon in Auschwitz ook ’n man soos Wieslaw Zajas ontmoet, al was dit net vir ’n rukkie. In sy gesellige, rokerige taxi wat soos ’n sitkamertjie ingerig is. Vir mense.
*
Naby Auschwitz lê Birkenau, wat op 171 hektaar byna soos ’n dorp is.
Die veetrokke met die transports, die nuwe gevangenes, het Birkenau op die spoorlyn binnegekom. Onderdeur die wagtoring wat deur SS-wagte beman is en gou bekend gestaan het as die Doodshek: As jy eers binne is, kom jy nie weer uit nie.
