Toe skree hy hard bo almal uit: “Amen. Drie keer: amen, amen, amen!” En daarna sit hy in met “Naa-der, my-hy God, by-hy U, stee-heeds naa-der by …” Toe die laaste versie klaar gesing is, sê hy: “Stof is die nooi-goed en tot stof sal die nooi-goed wederkeer. Ons sal nou oorgaan tot die teraardebestelling.”
Die ses jongmanne van Grootvlei tel die kis drie aan ’n kant met die rieme op. Hulle stap eers heeltemal eenkant toe. Toe hulle weer naderkom, is Moos en Lena se drie seuns, Janneman, Karools en Jafta, aan die een kant van die gat en Dora en oorle’ Klaas se drie seuns, Sampie, Pieta en Wimpie, aan die oorkant. Sampie gee die hele tyd orders van hoe hulle moet maak. Hy het vir Wimpie en Jafta aangesê om die middelste riem aan die punte te vat, want hulle is die jongste. Hulle armpies is maar dun. Wimpie is net ses weke ouer as ek en Jafta ’n jaar.
Die kis skuif gevaarlik na die een kant toe toe Sampie se voete in die modder gly. “Die nooi is ongerus.” Lena praat met Dora. Hulle staan agter my. Toe vat Lena my skouers in al twee haar hande vas. Die ses manne laat die kis stadig in die gat sak, totdat die modder langs die kante boontoe borrel. Toe trek hulle die rieme uit.
Pa kom skielik van die stomp af orent, maar hy val dadelik weer vooroor op sy knieë. Moos en Sampie help hom op en vat hom weerskante onder sy arms. Toe sleep hulle hom huis toe.
Janneman gaan haal droë grond met ’n skopgraaf agter die skuur onder die afdak en kom hou dit voor sy knieë uit langs die gat. Die vrouens en die kinders vat elkeen ’n hand vol grond op die graaf. Lena gee vir my ’n rooi malva wat sy in die pot op die voorstoep gepluk het. Die malva was die hele tyd in haar baadjie se boonste knoopsgat. Ons stap al in die rondte om die gat. “Gooi op Mamma-goed se kis, Carli-kind,” sê Lena vir my. En op die katkoppie s’n, wil ek sê, maar my tong wil nog nie praat nie.
Toe Moos en Sampie weer by ons onder die peperboom aankom, dra hulle ’n paar grawe oor hul skouers. “Laat ons uit die pad kom,” sê Dora en sy stoot my dieper onder die boom in.
“Dis tyd om die graf toe te gooi, Carli.” Lena se stem klink na huil. Sy kom staan styf agter my rug en vou haar arms om my skouers. Koos Galant vat ook ’n graaf en help vir Moos, Sampie en Janneman om die hoop grond aan die kant van die gat op die kis te gooi. Die modder spat lelik onder in die graf met die eerste paar sooie. Ons bly doodstil staan terwyl die manne spit en gooi, spit en gooi. Die kis is gou heeltemal toe en die gat is later vol, maar hulle hou aan tot al die grond op die graf opgestapel is. Sampie en Moos slaan-slaan om die beurt met die agterkante van die grawe op die los grond, totdat die hopie vas en modderig lyk.
Dora en Lena begin aanstap na die hekkie toe. Ek kan nie roer nie. My bene wil nie loop nie. Sampie sien dit. Hy kom tot voor my en sonder om iets te sê, tel hy my op. Hy hou my styf teen sy bors vas en dra my huis toe. Sy lyf voel lekker warm.
Die dag ná die begrafnis sit ek by Lena langs die grootsloot. Dit reën nie meer nie en die son skyn warm. Lena was die lakens waarop Ma Bella gebloei het. Sy is op haar knieë langs die wasklip. Op en af, op en af knie sy met haar twee hande die rooierige skuim uit die wit lap uit.
“Jy moet praat, Carli, of ten minste huil om jou siel skoon te kry. Nog nie ’n traan het uit jou twee oë gekom of ’n woord oor jou lippe vandat jou mamma-goed na Liewe Jesus toe is nie. Jy dwaal hier droogoog rond, soos ’n gees wat verdwaal het in die hiernamaals.”
Ek wil vir haar sê ek kan nie praat nie, my tong is swaar, dit voel te groot vir my mond, maar ek kan nie. Ek het al voor die spieël aan die binnekant van my klerekas se deur probeer praat, maar dis net borrels wat by my mond uitkom. Soos by die katkoppie met sy slymerige borrel-bekkie.
Die werf lyk anders sonder Ma Bella. Ek kyk kort-kort om te sien of sy nog nie met haar naaldwerk op die agterstoep uitgekom het nie. Laas week, voor dit begin reën het, het ek by haar by die tafel op die agterstoep gesit terwyl sy besig was om ’n nuwe randjie vir ’n babakombersie om te hekel. Sy het die kombersie opgelig en vir my gewys. “Dit was jou kombersie, Carli. Ek maak die nuwe randjie maar weer geel, want geel werk vir dogtertjie- en seuntjie-babatjies.”
Ek het ’n kans gevat. “Die nuwe baba sal ’n nuwe hond moet kry.” Ek wou net kyk wat Ma Bella sou sê. Ons het nie meer ’n hond op die werf nie. Maar my ma het niks gesê nie. Sy het net haar hare oor haar gesig laat sak en gesnuif. Ek was jammer dat ek van ’n hond gepraat het. Dit het Ma Bella hartseer gemaak.
Pa het my hond op my vyfde verjaarsdag geskiet. Dis lank terug, want ek word een van die dae sewe, maar ek onthou alles goed. Ek en Ma Bella het op die agterstoep partytjie gehou toe Pa met die geweer by ons verbystap bloekombos toe. My ma het vir my ’n tennisbeskuitjie-koek gesmeer met lae gekookte kondensmelk en rooi konfyt tussen die lae beskuitjies. Sy het net een verjaarsdagkersie gehad, maar sy het dit vyf keer aangesteek sodat ek dit een keer vir elke jaar kon doodblaas. Dis toe die kersie die vyfde keer brand dat Pa by ons verbygestap het.
“Donnerse hond het ’n skaap doodgebyt,” het hy so in die verbyloop gesê. Ek het dadelik geweet wat kom.
“Dis nie Nero nie!” het ek geroep en agter Pa aangehardloop. Ma Bella het my van agter ingehaal voor ek by hom kon kom. Ons was amper in die bloekombos. Sy het my teen haar bene vasgedruk en my kop weggedraai, want ek dink sy wou nie hê ek moes sien hoe Pa vir Nero skiet nie. Ek het losgeruk en so vinnig ek kon weer agter Pa aangehardloop. Net toe ek langs hom kom, het die skoot geklap. Ek was te laat. My ore het gesing van die knal. Nero het twee keer geruk. Toe het hy stil bly lê langs die dooie skaap wat lelik gebyt was aan die nek.
“Nero gaan nou na Liewe Jesus toe, Carli,” het Ma Bella saggies in my oor gesê, “ek sal vir Moos vra om hom agter die skuur te begrawe.” Die volgende oggend was daar twee dooie skape, hierdie keer binne-in die kraal.
“Dis ’n jakkals se werk, baas,” het Moos vir Pa by die kombuisdeur kom sê. “Die vuilgoed het ’n gat onder die kamp se ogiesdraad deur getonnel. Baas sal die jakkalsjagter met sy honde moet laat kom. Hierdie veld se jakkalse is te skelm vir ons en hulle is lankal te slim vir die strikke.”
Pa is met die lorrie in die buurt af en het die jakkalsjagter gaan roep. Sy windhonde het die jakkals sommer daardie middag nog tot in ’n erdvarkgat onder ’n klomp karoobossies ingejaag. Op die werf kon ons die honde hoor tjank toe hulle die spoor kry. Ek en Wimpie het skelm op die skuur se dak geklim om te kyk. Die honde het op ’n streep deur die veld gehardloop, tjank-tjank, sover hulle gaan. Halfpad tussen die grootsloot en die grootpad moes die jakkals in die gat ingekruip het, want die honde het daar op ’n bondel bly maal en verskriklik geblaf.
“Hoe gaan hulle hom nou weer daar uitkry?” wou ek weet.
“Nou sal een van die foxterriers agter die jakkals in die gat inkruip en die wêreld vir hom warm maak. Sodra hy nie meer kan uithou nie, sal hy moet boontoe kom. Dis wanneer die jakkalsjagter sy kans kry om te skiet, en. …” Wimpie het brêgherig verduidelik.
“Oukei, oukei, ek weet dit.” Ek het hom stilgemaak. Hy kan hom tog so slim hou.
“Nou hoekom vra jy as jy weet?” Wimpie het hom vervies. “Meisiekinders is almal simpel.”
Dit het nie lank geduur voor ons die skoot gehoor het nie. Toe sien ons hoe die perd met die jakkalsjagter op sy rug al in die rondte draai in die stofwolk wat die honde uitgetrap het. Ons moes vinnig koes toe Ma Bella op die agterstoep uitkom en na ons roep. Sy het seker die skoot tot in die huis gehoor.
Ek het daarna elke oggend ná brekfis by die hopie grond agter die skuur gaan kyk of Liewe Jesus al vir Nero kom uithaal het. Op die vierde dag kon ek van ver af sien die hopie grond is half plat. Ek het na Wimpie geroep, maar hy was oorkant die grootsloot by hulle huis en het my nie gehoor nie. Toe sluip ek stadig nader. Ek was bang dat ek dalk vir
