daar vrede is.”
Die aand, toe Rachel styf in sy arms op die dun matrassie onder die growwe komberse lê, sê sy sag: “Ons jare in die grot was nie onnodig nie, Marco. Ek was by jou, elke dag. Dit was swaar, ja, maar dit was ook van die gelukkigste tye in my lewe.”
* * *
Daagliks sluit meer en meer Jode by hulle aan. Ná ’n week in die tentekamp neem volgepakte trokke almal stasie toe. Hulle klim in die wagtende trein, tot twintig mense in ’n kompartement vir ses.
“Ek hoor ons gaan na Triëst, die meerderheid van Noord-Italië se Jode woon daar,” sê een van die mans.
“Waar is dit?” fluister Rachel.
“Dis ’n hawestad in die verre noordooste,” antwoord Marco en vou sy arm om haar skraal skouers.
“Ek dink hulle stuur ons na La Risiera di San Sabba, dis naby Triëst,” vertel een van die ander mans.
“Is dit ook ’n weermagkamp?” vra Marco.
“Dit is oorspronklik gebou as ’n soort fabriek, voor die Groot Oorlog al,” antwoord Josef van die kant af. “Met die begin van die oorlog het die Deutsche Wehrmacht dit skynbaar ingerig as ’n kamp, eintlik ’n soort Polizeihaftlager – polisie-detensiebarakke.”
“Waar hoor jy dit alles?” frons een van die ouer vrouens skerp.
“ ’n Vriend van my woon in Triëst, hy werk in die industriële gebied, dis waar die kamp is,” antwoord Josef half ongeduldig.
“Daardie jong man hou homself darem maar vreeslik vernaam,” sê Rachel saggies vir Marco.
“Oppas wat jy sê,” antwoord hy met ’n glimlag. “Het jy gesien hoe loer hy en Ester vir mekaar?”
“Ag nee, Marco!” sê Rachel ontsteld.
Maar hy lag saggies. “Jou sustertjie word groot, sy is lankal nie meer ’n klein dogtertjie nie.”
Maar Rachel frons en skud steeds haar kop. “Sy is sestien, sy is nog te jonk,” hou sy vol.
“Ek hoor drieduisend Italiaanse soldate is kort gelede daar vermoor deur SS-offisiere en die Oekrainse bewaarders,” vul ’n derde man aan.
Marco voel hoe Rachel haar asem skerp intrek. Hy streel oor haar arms en sê hard: “Ek dink ons moet ons nie aan stories steur nie en maar self sien wat daar aangaan.”
“Ek stem saam,” sê die ouer vrou met die skerp stem. “Stories jaag net nagmerries op – daarvan het ons reeds genoeg, dankie.”
* * *
La Risiera di San Sabba is ’n onopvallende gebou op die dokke in die middel van ’n industriële gebied. Hulle loop soos ’n trop skape in die lang gang af en beland skielik in ’n groot binnehof. “Tree aan!” bulder ’n swaar man, “families bymekaar.”
“Tree aan, families bly bymekaar,” vertaal Marco vinnig in Italiaans.
Die verskrikte bondels mense probeer hulleself organiseer. Mans trap onseker rond, vrouens gryp en los, kinders begin huil, êrens gaan ’n hond histeries aan die blaf.
“Waar is die man wat kan tolk?” vra die offisier oor die megafoon.
“Dis jy,” stamp Josef aan Marco, “loop praat.”
Eindelik kry Marco en die Rozenfelds ’n kamernommer.
Dis ’n klein, donker kamertjie met geen venster nie. In die een hoek is vyf beddens en dun matrasse op mekaar gestapel. Teen die growwe mure is vae sketse – oorblyfsels van mense wat ook hier gewoon het.
Hulle rig die piepklein kamertjie so goed moontlik in. “Ons kan die ekstra bed as ’n soort pakplek gebruik,” sê Rachel.
“Nie dat ons veel het om daarop te pak nie,” sê Ester en haal hulle vier borde en bekers uit die sak.
Toe trek ’n jong man en vrou en hulle baba ook by hulle in. Hulle herorganiseer: die Rozenfelds stoot vir hulle drie beddens teen een muur, die nuwe aankomelinge kry twee beddens teen die oorkantste muur. Tussen hulle is ’n smal gangetjie.
’n Uur later tree hulle weer aan, hulle staan ure lank in die bittere koue. Mister Rozenfeld se bene begin later knak, Marco en Rachel hou hom regop. “Ek kan nie meer nie,” fluister hy skor deur droë lippe.
Eindelik kry hulle oorpakke van harde, gestreepte materiaal met ’n groot, geel Dawidster op die mou. “Dit is ons uniforms waarin ons sal werk,” tolk Marco vir die verslae bondel mense. Selfs die kinders kry oorpakke.
“Dit lyk soos die mansnagklere in die bioskoopprente,” giggel Ester toe hulle weer in die kamer terug is. “En dis vreeslik krapperig. Ek is bly Papa slaap met ’n nagjurk en slaapmus.”
“Nou is dit ook maar al wat ek het,” sê mister Rozenfeld gelate.
Hulle word ingedeel in werkspanne. Die mans werk in die rubberfabriek daar naby, Rachel moet by die kleremakers inval en Ester werk in die kampkombuis. Die kampwagte, vind hulle baie gou uit, is gewone misdadigers wat brutaal optree teenoor die prisoniers.
In die kamp is nie net Jode nie, saam met hulle is ook ’n groepie kommuniste, ’n hele paar sigeuners en inwoners van Slowakye en Slowenië.
* * *
Die lewe binne die hoë mure rondom Risiera di San Sabba begin sy eie ritme kry. Soggens douvoordag blaas die beuel, dan skuif die prisoniers stil in hulle reguit rye in vir die oggendparade. Die lyste name word baie presies afgemerk, dié wat die vorige dag of deur die nag siek geword het, word van die lys geskrap en die res kry hulle skep slap pap vir die oggend.
Soggens en saans is dit reeds bitter koud. Die mans vryf hulle hande vinnig teen mekaar om bietjie hitte op te werk, die vrouens vou hulle jasse stywer toe. Marco is baie dankbaar vir die warm Russiese jasse en musse wat die Rozenfelds nog uit Litaue saamgebring het.
Die kos is min. Maar ná die jare in die grot, is hulle buitendien nie gewoond aan veel nie. Hulle werk lang en harde ure, maar saans lê hulle op hulle drie smal bedjies en gesels saggies met mekaar. Net sommige nagte kerm die baba, dan bly die slaap weg.
En Ester se oë blink weer. Sy sit vroegoggende langs Josef teen die muurtjie in die binnehof en eet haar pap, saans verdwyn sy tot die beuel blaas, dan hardloop sy vinnig kamer toe. Vyf minute nadat die beuel geblaas het, soek die wagte met skerp ligte na enigiemand wat nog roer – hulle word gestraf.
Een aand kom Ester nie terug kamer toe nie. Rachel slaap die ganse nag nie, Marco moet haar fisiek terughou toe sy die deur wil oopmaak – sy wil met alle geweld haar sustertjie gaan soek. “Sy is by Josef,” probeer hy haar kalmeer.
“Maar … sy sal nie so iets doen nie!” sê sy ontsteld. “Ons is nie so grootgemaak nie, ons …”
Marco streel in die donker met sy vinger oor haar wang. “Dis maar dieselfde as ons, Rachel,” sê hy sag.
Hy voel hoe sy verstyf. “Nee, dit is nie!” sê sy ferm. “Ons is volwassenes, ons is verloof, ons ken mekaar al jare lank. Sy het die man minder
