na my: ’n ou vrou in ’n pikswart rok wat tot by haar voete kom, met outydse hoë kragie en swart kantmansjette, haar grys hare streng op haar kop gestapel en met ’n swart kam vasgesteek. Alles omtrent haar is dun en streng. Sowat vyf-en-sestig sou ek haar skat.
“‘Nou toe?’ vra sy nog voor ek my mond kon oopmaak. ‘Kom tog in. Dit trek.’ En toe ek so half by haar verby is, steek sy skielik haar hand uit – ’n dun wit hand met donkerblou are – en sê: ‘aangename kennis.’
“Ek prewel maar iets terug; na alle waarskynlikheid nog in Afrikaans, só verbouereerd was ek teen dié tyd.
“Intussen het sy my jas so te sê met geweld van my afgestroop en in die portaal opgehang: ’n koue, kaal portaal sonder tapyt of meubels behalwe die jasrak; en bo aan die hoë plafon het ’n outydse kristallamp met fyn smeewerk gehang. Daarvandaan is ons na die woonkamer – ’n ontsaglike vertrek met ’n hoë dak en ’n groot kristallugter soos mens in ou paleise sien. Maar verder – hoe sal ek sê? – was dit asof ek agter ’n swyende, geruislose gees die doderyk binnegegaan het. Dit was heehemal goed verhit, selfs (soos die Franse daarvan hou) té bedompig warm. Maar die kamer self …! Met die inkom het ek geskrik: oral om my het bultige vorme onder wit lakens gestaan soos toegesneeude fossiele uit die ystydperk. Dit was die meubels, elk sorgvuldig bedek; en oor die skilderye en portrette teen die mure het insgelyks wit doeke gehang. Die swaar fluweelgordyne voor die boogvenster was toegetrek. Net in die hoek het ’n dowwe geel staanlamp gebrand.
“Ek het die atmosfeer probeer ligter maak, en gesê: ‘Dit lyk my u is besig om huis skoon te maak?’ Maar die ou vrou het net met haar vaal oë na my gekyk, met ’n kepie bo haar neus, asof sy nou glad nie weet waarvan ek praat nie. Eers mettertyd sou ek uitvind dat dit maar die gewoonte was om alles so onder lakens te hou. Daar was ’n paar baie mooi – en waarskynlik kosbare – stukke, maar die lakens moes altyd daar bly. Een keer het die ou vrou ’n bank oopgemaak toe daar gaste gekom het, maar die oomblik toe hulle opstaan, nog voor hulle uit is, het sy die laken weer oorgesprei.
“Ewewel, ek het nog so gestaan en rondkyk, toe vra sy: ‘Het jy my ma al ontmoet?’
“‘Nee,’ het ek geantwoord – ’n bietjie verbaas, want dit was, tog vanselfsprekend. ‘Maar ek sal graag wil.’
“Toe, vir die eerste keer, word ek daarvan bewus dat daar nóg ’n ou vrou in die kamer is, skuins agter my. Ek het geen geluid gehoor nie. En ek moet eerlik sê dat ek in al die maande daarna ook nooit een van hulle hoor beweeg het nie, asof hulle voete onder die lang swart rokke altyd ’n sentimeter bokant die grond gebly het. Waarskynlik het hulle maar net baie sagte pantoffels gedra; maar dit het hulle nie minder onwesenlik gemaak nie – en veral toe dié tweede ou vrou so onverwags hier agter my verskyn, het ’n rillinkie langs my ruggraat afgesluip en my hoendervleis gemaak. Die tweede dame was veel ouer, seker goed vyf-en-tagtig. Hulle was soos twee muwwe ou boeke waarvan die een net ’n bietjie langer as die ander op solder gelê het en meer verweer geraak het.
“Sonder dat ek nog kans kon kry om my aan te pas by die rare atmosfeer, het die les begin – in die hoek by die flou leeslamp, op twee stoele waarvan die wit lakenbedeksels net effens weggeskuif is. Terwyl ons besig was, was die ou moeder altyd daar op die agtergrond êrens in die skaduwees op ’n stoel of bank, roerloos behalwe as sy af en toe haar hande op haar skoot gekruis het. Maar haar oë het ons geen oomblik verlaat nie. Toe, eenkeer toe ek opkyk, was sy weg, spoorloos verdwyn. Ek kon weer die ligte rilling teen my ruggraat nie keer nie. Waar was sy? Wás sy ooit daar …?!
“Maar die les het voortgegaan, eentonig soos wat ’n skoolkind sy tafels opsê.
“Toe ek weer opkyk, het die ou vrou skuins voor ons gestaan met ’n skinkbord koffie – sonder dat ek ooit êrens koppies hoor rinkel of water hoor tap het. Sy het die laken van ’n lae tafeltjie afgehaal. Op die blad was ’n stuk vaal karton wat sy eers sorgvuldig reggeskuif het voordat die skinkbord neergesit is.
“‘Koffie,’ het my onderwyseres gesê, byna asof sy my van ’n misdaad beskuldig; en toe toonloos, meganies bygevoeg: ‘In Frans: café.’
“Ek het ’n koppie geneem, suiker ingegooi, gesidder by die gedagte aan wat sou gebeur as ek moet mors, en begin drink. My slukke het soos knalle deur die stil kamer getrek, terwyl hulle twee my stil, aandagtig, ondersoekend oor hulle koppies sit en aanstaar.
“‘Het jy ’n kamer?’ het die onderwyseres skielik gevra, só skielik dat ek effens verstik het. En weer meganies bygevoeg: ‘In Frans: chambre.’
“‘Ja,’ het ek amper oorhaastig geantwoord.
“‘Waar?’
“Ek het haar die hotel se naam gesê. Sy het sonder ’n oogknip na my gekyk. (Om die waarheid te sê, ek kan my nie herinner dat ek een van hulle óóit ’n oog sien knip het nie!)
“‘Hoeveel kos dit?’
“‘Honderd-en-twintigduisend frank per maand.’
“‘Hm.’ Sy het haar koppie na haar mond gebring asof die saak daarmee afgehandel was, onhoorbaar gesluk terwyl net haar skerp adamsappel ’n paar maal op en af beweeg. En toe soos ’n rympie opgesê: ‘Ons het ’n kamer. Vyf-en-dertigduisend frank. Dit sal jou beter pas.’
“‘Ek –,’ het ek skoon verward begin.
“‘Dit is dan afgespreek,’ het die oudste vrou langs my rustig gesê, asof ons die einde van ’n lang diskussie bereik het. ‘Wanneer kan jy intrek?’
“Van die eerste besoek onthou ek nie veel meer nie. My kop het nog gedraai toe ek daar uitgaan na die métro, en ek was so deurmekaar dat ek skoon by my stasie verbygery het. Dit was nie maklik om dié besluit te neem nie – en miskien wás dit op die ou end ook gek van my – maar ek was daardie tyd só verlore hier in Parys, so wanhopig en terneergedruk, dat ek dié halmpie maar aangegryp het. En so het ek my intrek by die twee ou dames geneem.
“Soos die woonstel die eerste dag was, so was dit altyd. Oor elke stoel en bank sy laken, op elke tafel en kas sorgvuldig ’n stuk vaal karton na maat gesny. Dat dié twee oues, meer as halfpad in die graf al, nog só die stryd teen mot en roes kon voortsit, het my altyd dronkgeslaan. Ek het later meer omtrent hulle te wete gekom, maar nooit veel nie, nooit genoeg om hulle te leer kén nie.
“Vroeër was dit ’n deftige, aansienlike woonstel glo, gesog in sommige vooraanstaande kringe, met groot bankette onder die kristallugters, gelag en gesels tussen die hoë mure met die skilderye in vergulde rame. Toe het die oorlog gekom. Al hul familielede het verdwyn – op die slagveld, in kampe, waar ook al. Net hulle twee het oorgebly. Maar vir hulle self het die lewe ook opgehou; net die verlede het oorgebly, en selfs dié was ’n onwerklikheid, ’n skim. Hulle was weinig meer as twee vae herinneringe, dwalend deur die somber kamers van die verlede.
“My slaapkamer was minder strak as die ander, daarvoor het ek gesorg; maar daar was ’n amper bose invloed wat van hulle af deur alles gesypel het en my soms snags verskrik laat wakker word het. My deur het ek saans op slot gehou!
“Daar was geen klerekas vir my nie, en aan die begin het ek toe maar my rokke en goed aan hangers teen die prentelys gehang om die kreukels uit te kry. Maar toe ek die eerste aand tuiskom, verneem die grafstem van die oudste ou dame: ‘Is dit gebruiklik in Suid-Afrika dat ’n mens se kamer soos ’n pandjieswinkel lyk?’
“En agter haar het die onderwyseres eentonig gesê: ‘In Frans: Maison de prêt.’
“Ek het magteloos voor hulle gestaan, my vuiste geklem; toe
