wonder is die manier waarop die aanvanklike heelal, woes en leeg, eers net ’n onbeheerde ontploffing en toe koud en donker, ontwikkel het tot die skitterende, léwende en geordende Skepping van vandag.
Die vroeë heelal het aanvanklik uit net drie dinge bestaan: straling, en later waterstof en helium. Uit hierdie drie dinge het dit doelgerig ontwikkel tot ’n komplekse, ordelike sintese van vele ingewikkelde dinge en organismes, soos onder meer die ryk, komplekse verskeidenheid van lewende wesens wat nou op een planeet tier, en waarskynlik ook op miljoene ander plekke in die heelal.
Skitterende spiraalwiele
Ons geel sonnetjie lê êrens naby die rand van ons galaksie. ’n Galaksie soos ons Melkweg is plat en lensvormig soos twee gebakte eiers wat rug teen rug aan mekaar geplak is. In die middel is ’n boggel. Krom spiraalspeke steek van hierdie dik naaf buitentoe uit.
Op die binneste rand van een van die spiraalarms, twee derdes na die punt toe, 33 000 ligjare van die as, is ons son.
Die hele skitterende wiel draai stadig, een keer elke 225 miljoen jaar, om sy as, en ons daarmee saam, teen ’n snelheid van 300 kilometer per sekonde. Een kosmiese jaar noem die sterrekundiges dit.
Een kosmiese jaar gelede was die gevorderdste lewe op aarde die amfibieë. Dit was voor die tyd van dinosourusse. Die eerste reptiele wat soos skilpaaie lyk, sou eers vyf miljoen jaar later oor die aarde waggel.
Midde-Afrika was toe onder ys. Dit was die eeue van broodbome en varings met tongvormige blare. In hierdie tyd was die groot kontinente nog een stuk. Brokke van Gondwanaland het begin afsplits. Dit was één kosmiese jaar gelede.
Drie kosmiese jare gelede was die aarde nog woes en leeg. Daar was geen lewe nie. Alle lewe het in die afgelope drie kosmiese jare ontstaan en ontwikkel.
Sy-aansig van die Melkweg. Dit is 100 000 ligjare lank en by die naafkop 20 000 ligjare breed. Die son is links onder, op hierdie skaal onsigbaar.
Ons sterrewiel is baie groot en baie oud. Die aarde het nagenoeg 4 600 miljoen jaar gelede ontstaan. Ons galaksie is baie, baie ouer. Baie van die sterre in ons galaksie sal planete hê. Op sommige van daardie planete sal dit sekerlik krioel van die lewe, selfs van intelligente lewe.
Die Italiaanse wysgeer Giordano Bruno (1548-1600), wat sy tyd so ver vooruit was dat hy daarvoor moes boet deur as ketter op die brandstapel te sterf omdat hy Nikolaus Kopernikus (Mikollaj Kopernigk, 1473-1543) se heliosentriese teorie gesteun het en, erger nog, omdat hy verkondig het dat elke ster ’n son met planete is, het byna 400 jaar gelede geskryf: “Net ’n volslae dwaas kan glo dat daar in die oneindige ruimte, op die ontelbare reuse-wêrelde . . . niks anders is as die lig wat ons van hulle sien nie . . .
“Daar is ’n enkele, algemene ruimte, ’n enkele uitgestrekte ontsaglikheid wat ons vryelik die leegte kan noem: Hierin is ontelbare bolle soos hierdie waarop ons lewe en gedy; hierdie ruimte, sê ek, is oneindig, aangesien nóg die verstand, nóg redelikheid, nóg sintuiglike waarneming, nóg die natuur daar grense aan kan gee.”
Nikolaus Kopernikus (1473-1543)
Dit is onprakties om die heelal met aardse mate soos kilometers te meet. Die snelheid van lig word as maatstaf gebruik. In een sekonde trek ’n ligstraal sowat 300 000 kilometer ver. Dit is sewe keer om die aarde in een sekonde.
In een jaar trek lig 9 460 563 614 000 kilometer ver. Dít is een ligjaar.
Dit trek binne agt minute van die son na die aarde. Ja, die sonlig wat nou daar buite skyn, het agt minute gelede van die son vertrek. ’n Ligjaar is ’n afstandsmaat, en ons kan dus sê dat ons son agt minute ver is. Dit is makliker as om te sê dat die son 150 000 000 kilometer ver is.
Die maan is een sekonde ver. Lig het nagenoeg tien uur nodig om oor die lengte van die sonnestelsel te trek, die deursnee van Pluto se baan om die son. Die grootste afstand op die aarde se oppervlak is net ’n twintigste van ’n ligsekonde ver.
Die sonnestelsel, wat vir ons so groot lyk, is net ’n stoffie teen die agtergrond van die afstande van selfs die naaste sterre.
As ons van ’n baie ver plek in die buitenste ruimte na ons groot spiraalnewel sou kyk, sou ons sien dat ons nie alleen is nie. Galaksies is selde alleen. Hulle vorm eilandgroepe in die groot swart ruimte, waar hulle stadig in die kosmiese duisternis dryf.
’n Galaksie bestaan uit yl gas, stof en sterre. Baie sterre het planete. In so ’n galaksie kan duisende en duisende planete wees waarop die lewe tier en intelligente wesens verwonderd in die hemelruim na die sterre om hulle kyk.
Daar is honderde miljoene galaksies, elk met honderde miljoene sterre, so ver soos die oog kan sien en so ver soos instrumente kan meet. Daar is waarskynlik net soveel planete as sterre. Die kans dat ons sterretjie die enigste met ’n planeet met lewende wesens is, is uiters gering.
Ons eie groep galaksies wat so eindeloos in die kosmiese oseaan dryf, bestaan uit omtrent dertig bekende galaksies, waarvan M31 in die konstellasie Andromeda, en ons eie, die grootstes is. Terloops, M31 is besig om op ons Melkweg af te storm teen ’n snelheid van 300 kilometer per sekonde.
Die Andromeda-galaksie M31 (NGC 224) en sy twee satelliet-galaksies. Op ’n afstand van 2,2 miljoen ligjare is M31 die naaste spiraalgalaksie aan die Melkweg en die enigste wat met die blote oog sigbaar is. Dit is die grootste van die plaaslike groep en is twee keer so groot soos die Melkweg en bevat twee keer soveel sterre. Lick-sterrewag.
M31 het, soos ons galaksie, twee satellietnewels. Ons satellietnewels, die Groot en Klein Magellaanse Wolke (ook bekend as die Kaapse Wolke), kan maklik met die blote oog gesien word. Die spiraalgalaksie M31 is sowat tweemiljoen ligjare ver. Kyk ons na hierdie galaksie, die naaste aan ons, dan sien ons hom soos hy tweemiljoen jaar gelede gelyk het. Dít is ons naaste galaksie. M31 is ook twee keer so groot soos die Melkweg en het twee keer soveel sterre.
Ons eie spiraalgalaksie, die Melkweg, sit naby die rand van ons groep, en ons groep van sowat dertig galaksies is ’n “tros” van ’n supertak. Sterrekundiges kom ál meer tot die gevolgtrekking dat hierdie supertakke op hul beurt deel is van nóg groter supergroepe, wat weer deel is van nóg groter groepe, tot dit die heelal insluit.
Galaktiese skuim
Ons weet dit is onmoontlik om van “buite” na die heelal te kyk. Daar is geen “buite” nie, net binne. Indien dit egter moontlik sou gewees het, sou die aangesig van die heelal ons geskok het.
Dit het moontlik geword om vas te stel hoe die heelal werklik lyk toe sterrekundiges in die tagtigerjare van die vorige eeu begin het om fotografiese plate met elektronverklikkers te vervang. Met verklikkers kon galaktiese rooiverskuiwings binne 30 minute gemeet word, in plaas van ’n hele nag of langer, soos dit met fotografiese tegnieke noodsaaklik was.
In plaas van die uniforme verspreiding van galaksies soos die sterrekundiges verwag het, het hulle groot groepe galaksies ontdek, en later supergroepe, en eindelik die ontsaglike supergroepe wat “aantrekkers” genoem word. Dié massiewe aantrekkers oefen só ’n geweldige swaartekrag uit dat dit alle omringende galaksies aantrek.
Ons eie groep van dertig galaksies, die Melkweg inkluis, word in die rigting van so ’n Groot
