toe hy bo-oor ’n doringbos tree, sien ons hy het kouse aan. Dis hoe ons weet hy’s ’n Engelsman.
Koos Steyn staan voor die deur.
Die Engelsman stap na hom toe en hou sy hand uit.
“Goeiemiddag,” sê hy op Afrikaans. “My naam is Webber.”
Koos skud sy hand.
“My naam is Prince Lord Alfred Milner,” sê Koos Steyn.
Lord Milner is die Goewerneur van die Transvaal, en ons lag almal. Die Rooinek lag ook.
“Wel, Lord Prince,” sê hy, “ek kan jou taal ’n bietjie praat, en ek hoop om dit later beter te kan praat. Ek kom hier bly, en ek hoop ons kan almal vriende wees.”
Hy stap toe na ons toe, maar die res draai een ná die ander weg en weier om sy hand te skud. Hy kom heel laaste na my toe; ek voel jammer vir hom, en hoewel sy nasie myne onregverdig behandel het en ek albei my kinders in die konsentrasiekamp verloor het, is dit nie soseer hierdie Engelsman se skuld nie. Dis die Engelse regering se skuld, wat ons goudmyne wou hê. En dis ook koningin Victoria se skuld, wat nie van oom Paul Kruger gehou het nie, want hulle sê toe hy oor is Londen toe, het oom Paul net een keer ’n paar minute lank met haar gesels. Oom Paul Kruger het gesê hy’s ’n getroude man en versigtig vir weduwees.
Toe die Engelsman, Webber, terugstap na sy wa, stap Koos Steyn en ek saam. Hy vertel ons dat hy die plaas langs Gerhardus Grobbelaar s’n gekoop het en dat hy nie veel van skape en beeste en mielies weet nie, maar dat hy ’n paar boeke oor boerdery gekoop het en dat hy soveel moontlik uit hulle gaan leer. Toe hy dit sê, kyk ek weg na die poort se kant toe. Ek wou nie hê hy moet sien ek lag nie. Maar Koos Steyn was anders.
“Man,” sê hy, “laat ek daai boeke sien.”
Webber maak die doos aan die agterkant van die wa oop en haal ses dik boeke met groen omslae uit.
“Dis baie goeie boeke dié,” sê Koos Steyn. “Ja, hulle is baie goed vir die rysmiere. Die rysmiere sal hulle almal in twee nagte opvreet.”
Soos ek gesê het, Koos Steyn was ’n snaakse kêrel, en niemand kon help om te lag vir die goed wat hy kwytraak nie.
Dit was slegte tye. Daar was droogte en ons kon nie mielies saai nie. Die damme het opgedroog en net laas jaar se gras was oor op die veld. Twee weke aaneen moes ons water uit ’n boorgat pomp. Toe kom die reën en ’n tyd lank is dinge beter.
Nou en dan sien ek vir Webber. Uit wat ek van hom hoor, klink dit asof hy hard werk. Maar uiteraard kan geen Rooinek uit boerdery ’n bestaan maak nie, tensy hulle elke maand vir hom geld uit Engeland stuur. En ons het gehoor dat Webber amper al sy geld gebruik het om vir die plaas te betaal. Hy is altyd besig om in daardie groen boeke te lees wat hy moet doen. Gelukkig is daardie boeke in Engels geskryf en kan die Boere dit nie lees nie. Anders sou nóg meer boere elke jaar ten gronde gegaan het. As sy beeste hartwater het of sy skape bloutong, of daar is snywurms of stronkboorders in sy mielies, slaan Webber dit in sy boeke na. As die kaffers sy skape gesteel het, sou hy dit ook seker nageslaan het.
Tog help Koos Steyn Webber heelwat en leer hom ’n paar dinge, sodat dit nie so sleg met hom gaan soos dit sou as hy hom deur al die leuens in daardie groen boeke laat lei het nie. Webber en Koos Steyn raak goed bevriend. Koos Steyn se vrou het ’n baba gehad ’n paar weke voor Webber opgedaag het. Dis hulle eerste kind ná ’n huwelik van sewe jaar, en hulle is baie trots. Dis ’n dogtertjie. Koos Steyn sê hy sou veel eerder ’n seun wou hê, maar dis nietemin beter as niks. Reg van die begin af is Webber verknog aan daardie kind, wat Jemima gedoop is, na haar ma. Dikwels, wanneer ek by Koos Steyn se huis verbygaan, sien ek die Engelsman op die voorstoep sit met die kind op sy skoot.
Intussen is die ander boere in die omtrek omgekrap oor Koos Steyn se vriendskap met die Rooinek. Hulle sê Koos is ’n hensopper en ’n landsverraaier. Hy is eie met ’n man wat gehelp het om die ondergang van die Afrikanervolk te bewerkstellig. Nietemin, dit was nie regverdig om Koos ’n hensopper te noem nie. Koos het in die Graaff-Reinet-distrik gewoon toe die oorlog uitbreek, dus was hy ’n Kaapse Boer en hy het nie nodig gehad om te veg nie. Nogtans het hy by ’n Vrystaatse kommando aangesluit en gebly tot vrede verklaar is, en as die Engelse hom op enige stadium gevange geneem het, sou hulle hom as ’n rebel geskiet het, soos hulle met Scheepers en vele ander gemaak het.
Gerhardus Grobbelaar praat eenmaal hieroor toe ons in Willem Odendaal se poskantoor sit.
“Wat jy doen, is verkeerd,” sê Gerhardus. “Boer en Engelsman was al voor Slagtersnek vyande. Ons het hierdie oorlog verloor, maar eendag gaan ons wen. Ons is dit aan ons kleinkinders verskuldig om teen die Rooinekke op te staan. Moenie die konsentrasiekampe vergeet nie.”
Vir my steek daar waarheid in wat Gerhardus sê.
“Maar die Engelse is nou eenmaal hier en ons moet met hulle saamleef,” antwoord Koos. “As ons mekaar eers beter leer ken, sal dit dalk nie meer nodig wees om te veg nie. Hierdie Engelsman, Webber, praat al goed Afrikaans, en wie weet, eendag kan hy dalk amper een van ons wees. Die enigste ding wat ek nie kan kleinkry nie, is dat hy elke oggend bad. Maar as hy daarmee ophou en nie meer sy tande borsel nie, sal jy hom skaars van ’n Boer kan onderskei.”
Hoewel hy ’n grap daarvan maak, voel ek daar is ook waarheid in wat Koos Steyn sê.
Toe, die jaar ná die droogte, breek miltsiekte uit. Dit lyk of die siekte in die gras op die veld is en in die water in die damme, en selfs in die lug wat die vee inasem. Ek kom oral op dooie koeie en osse af. Ons is almal moedeloos. Amper almal in hierdie deel van die Marico het begin boer met wat die regering ons uitbetaal het. Noudat die vee gevrek het, het ons niks oor nie. Eers het die droogte ons teruggeslaan na waar ons begin het. Nou, met die miltsiekte, kan ons niks doen nie. Ons kan nie eers mielies saai nie, want teen die tempo waarteen die vee vrek, sal ons binnekort geen osse oorhê om die ploeg te trek nie. Mense begin praat oor alles verkoop en op die goudmyne werk soek. Ons stuur ’n petisie aan die regering, maar dit help niks.
Dit is toe dat iemand die idee kry om te trek. Binne ’n paar dae praat ons oor niks anders nie. Die vraag is waarheen ons kan trek. Hulle sal ons nie in Rhodesië toelaat nie, uit vrees dat ons die miltsiekte daar ook kan versprei. En dis nutteloos om na enige ander deel van die Transvaal te trek. Iemand noem Duitswes-Afrika. Nie een van ons was al ooit daar nie, en ek reken dis waarom ons op die ou end besluit om soontoe te gaan.
“Die Engelse plaag is oral in Suid-Afrika,” sê Gerhardus Grobbelaar. “As ons hier bly, gaan ons net vrek. Ons moet iewers heen waar die Engelsman se vlag nie wapper nie.”
Binne ’n week is alles gereël. Ons gaan oor die Kalahari tot in Duitse gebied trek. Ons laai al ons besittings op. Ons jaag die vee vooruit en kom met ons waens agterna. Daar is vyf families: die Steyns, die Grobbelaars, die Odendaals, die Ferreiras en ek en Sannie. Webber kom ook saam. Ek glo nie dis omdat hy angstig is om weg te kom nie, maar eerder omdat hy en Koos Steyn baie geheg aan mekaar geraak het en die Engelsman nie alleen wil agterbly nie.
Die jongste persoon in ons trek is Koos Steyn se dogter, Jemima, wat toe om en by agtien maande oud is. En omdat sy nog net ’n baba is, kruip sy in almal se harte in.
Webber verkoop sy wa en trek saam met Koos.
Toe ons aan die einde van die eerste dag ’n paar myl binne die grens van die Betsjoeanalandse protektoraat uitspan, is ons bly om die Transvaal agter te laat, waar ons soveel ongeluk beleef het. Natuurlik is die protektoraat ook Britse gebied, maar ons voel nogtans gelukkiger daar as in ons eie land. Ons sien Webber nou elke dag, en hoewel hy
