Karel Schoeman
VERLIESFONTEIN
(Stemme 1)
Human & Rousseau
Solche Stimmen nun, haufenweise. Als hätte jemand eine Schleuse hochgezogen, hinter der die Stimmen eingesperrt waren.
Christa Wolf
Kindheitsmuster
Fouriesfontein
Die verlede is ’n ander land: waar is die pad wat soontoe loop?
Hoe moet mens begin? Teoreties is die moontlikhede onbeperk, en die verbeelding aarsel, oorweldig deur die oorvloed wat hom aangebied word. Beter is dit miskien om die vraag op meer konkrete en spesifieke wyse te herformuleer en te vra wáár mens moet begin. By die onthulling, die bevryding, die besetting; by die inval van die Vrystaatse kommando’s in die Kaapkolonie, die proklamering van krygswet of die uitbreek van die oorlog? Hoe ver moet mens terugstaan en hoe wyd is die blikveld wat nodig is om die terrein na behore te oorsien en sy topografie te begryp? By die stigting van die dorp wat beset is, of nog verder terug: by die koms van die trekboere ten behoewe van wie dit gestig is, die handjievol nomade wat hulle met hul skaaptroppe by die seldsame fonteine gevestig en geleidelik ’n sekere welvaart ontwikkel het, niemand in daardie geweste méér nie as die Fouries van Verliesfontein?
Dit is aan ’n grootskaalse verlies van skape dat hierdie naam deur die plaaslike oorlewering toegeskryf word, sy dit as gevolg van siekte, droogte of ’n geslaagde roofoorval deur die Boesmans wat in die klipperige rante van die geweste geskuil het, alhoewel ’n meer oorwoë en beter beredeneerde mening wat hom op argivale navorsing en eietydse verslae van veldkornette beroep, verwys na ’n neerlaag wat die intrekkende boere gely het toe hulle die besit van die betrokke fontein met die Boesmans betwis, en tydelik moes terugval voor die verbete verset en swermende gifpyle wat hierdeur uitgelok is. Is dit dus nog verder terug dat mens moet gaan om te kan begin, om te kan verstaan: na daardie onbeskrewe eeue wat slegs aan die hand van toevallige restante herkonstrueer kan word en dan ook net gedeeltelik –pylpunte, krale, rotstekeninge onder oorhangende kranse en dieregebeente wat in die afvalhope van rotsskuilings bewaar is? Dog hoe dan ook, die fontein is van hulle herower en sy besit voorlopig verseker: die boere met hul perde en gewere het tydelik geseëvier, die jagters, skilders en stryders is verdrywe, in die kranse en klowe agtervolg en afgemaak, en die oorlewende vroue en kinders is onder die lede van die kommando’s uitgedeel as knegte. Ook die Fouries van Verliesfontein het hul regmatige aandeel bekom.
Mens sou natuurlik kan vra of dit werklik nodig is om so ver terug te gaan, en indien wel, of dit nodig is dat hierdie dinge alles gesê word. Is daar nie reeds genoeg gesê of selfs te veel nie, met die gevaar dat die begin van die eintlike storie onnodig vertraag word? Dog op ’n ander vlak sou mens ewe goed kan redeneer dat daar tot dusver nog altyd te min gesê is, sóveel van wat eens hier gebeur het verdring, verswyg of ontken dat insig en begrip bykans onmoontlik geword het. In hierdie halflig waar die onbeskrewe verlede onduidelik in pylpunte, krale en die skaars ontsyferbare hiërogliewe van veldkornette gestalte begin kry, vind mens miskien die mees geskikte aanvangspunt vir die navertel van ’n verhaal wat na regte geen begin en geen voorsienbare einde het nie: met die Fouries op Verliesfontein, hul opstal en skaapkrale naby die oog, hul kuddes, hul Basterknegte en Boesmanskaapwagtertjies.
Onder die veldkornette van hierdie wyk en die ouderlinge en diakens van die verre gemeente op Stellenbosch en later op Worcester het die name van opeenvolgende generasies van Fouries sedert die einde van die agttiende eeu voorgekom, en toe die boeregemeenskap van die geweste so talryk en stabiel geraak het dat hul geestelike behoeftes noukeuriger aandag verg, was dit op Verliesfontein dat die eerste dienste teen die middel van die negentiende eeu deur besoekende predikante waargeneem is. Braam Fourie van Verliesfontein was op hierdie tydstip sowel ouderling as vrederegter, en met sy dood het sy ampte, sy rykdom, sy aansien en sy ambisie as vanselfsprekende erfenis op sy oudste seun Herklaas oorgegaan. Toe daar in 1883 tot die stigting van ’n gemeente en die oprigting van ’n kerkgebou besluit is, was Herklaas Fourie invloedryk genoeg om te bewerkstellig dat dit op sy plaas sou gebeur, en vermoënd genoeg om die eenvoudige grasdakgebou vir eie rekening te laat oprig. Dit kon in hierdie omstandighede nouliks anders as dat die dorp wat rondom die kerk uitgelê is na hom vernoem sou word en die naam Fouriesfontein sou kry, en hier het hy vir hom die grootste en opvallendste huis in die gemeenskap laat bou en afgetree om van sy rente te lewe: sy dogters was almal goed getroud, en sy seuns het elkeen sy eie plaas gehad en selfstandig geboer, Abraham Fourie op Vaaldam naby die nuwe dorp, en Jacob op Reigersfontein so ’n tien of twaalf myl daarbuite, wat destyds as een van die spogplase van die distrik bekendgestaan het.
Waar skaaptroppe gewei het, het daar in minder as twintig jaar ’n dorp tot stand gekom met ’n magistraat, ’n pos- en telegraafkantoor, ’n bank, ’n hotel, twee kerke en ’n skool, deur ’n poskar verbind met die treinspoor agttien uur ver. Die oumense het egter nog altyd van Verliesfontein gepraat.
Deur ’n besoekende fotograaf is die dorp vroeg in die negentigerjare vasgelê met jong tuine en vrugteboorde rondom die grasdakkerk, terwyl ’n foto wat kort voor die oorlog geneem is perdekarre toon wat op die markplein saamgeskaar staan voor ’n nuwe wit kerkgebou: Herklaas Fourie het die orrel en die metaalrelings vir die ringmuur aan die gemeente geskenk. Deur die aanwesigheid al dan nie van hierdie aansienlike bouwerk, in die neo-Gotiese styl ontwerp deur ’n bekende argitek uit Kaapstad, en bowenal deur sy triomfale toring, wat van oor ’n groot afstand sigbaar was, is dit moontlik om die oudste foto’s van Fouriesfontein by benadering te dateer. Op ’n reeks poskaarte wat een van die ondernemende winkeliers op die dorp vroeg in die nuwe eeu laat uitgee het, is die aansienlikste geboue van die klein gemeenskap voorts ook vasgelê: magistraatskantoor, Dutch Church, English Church, hotel, gevangenis en skool. Sover bekend, is daar geen foto’s wat die interieurs van magistraatskantoor, winkels of woonhuise toon nie.
Die bevolking van die dorp het teen die eeuwisseling 986 mense bedra – in die terminologie van die tyd 483 blankes, 321 Hottentotte, 87 Kaffers en Betsjoeanas, en 87 ‘gemengd en ander’. Volgens die adreslyste moet ongeveer twee derdes van die blankes Hollandssprekend gewees het, alhoewel die meeste amptenare en professionele mense soos die magistraat, skoolhoof, bankbestuurder, posmeester en distriksgeneesheer Engels was, en daar was drie Joodse winkeleienaars met hul gesinne. Ook hier kan foto’s ’n sekere uitkoms bied en ’n benaderde raamwerk verskaf, portrette van mense selfbewus, protserig, agterdogtig, skaam of ongemaklik in ’n fotograafsateljee opgestel, vroue met hoede, kinders in matroospakkies en knoopsteweltjies, ’n man in polisie-uniform, jong mans met fietse of in tennisklere of ’n enkele jong man glimlaggend waar hy skrylings op ’n stoel die kamera betrag. Sommige van hierdie portrette is geïdentifiseer, terwyl ander weer voorsien is van name wat niks meer beteken nie, dog die meeste van diegene wat op hierdie wyse verewig is, is naamloos en sonder geskiedenis, vergete asof hulle nie eers bestaan het nie: ‘Ek het geleef,’ fluister hulle teen die stilte in; maar wie is daar wat hoor? En elders, in die dorpsmuseum miskien, in die konsistorie, in laaie of op solders, is daar verdere foto’s wat moontlik Fouriesfontein voorstel of anders so goed moontlik daarvoor moet instaan, of ander fragmente waaruit mens gissend en tastend ’n soort legkaart van die verlede sou kan saamstel; dog waar daar stukkies ontbreek, moet jy by gebrek aan die inligting wat hulle moontlik sou kan verstrek maar probeer regkom met die afleidings wat aan die hand van hul omtrekke gemaak kan word.
’n Bybelteks, ’n skoolrapport, ’n sertifikaat; ’n pas of permit uit die oorlogstyd: ‘Pass the bearer . . .’. Die stemme fluister, ruis en sterf weg in die omringende stilte, nouliks nog waarneembaar; jy tas in die donker verder, en maak uiteindelik jou oë toe om noodgedwonge die desperate sprong in die duister te waag. Vloerplanke wat kraak, ’n laai wat toegestoot word, die gerinkel en gerammel van ’n geelkoperledekant. ’n Kombuistafel waar kinders saam by die lig van ’n enkele vetkers elkeen ’n sny gesmeerde brood vir hul aandete kry, twee wit seuns en ’n bruin seun saam by die tafel in die kerslig. Wat
