D. Sleigh
Tafelberg
Ruin hath taught me thus to ruminate
That Time will come and take my love away.
Sonnet LXIV Shakespeare, 1609
Aanteekeningen betreffende verschillende ambtenaren aan de Kaap
William Ferdinand van Reede van Oudshoorn, lidt der Regeering
mitsgaders praesident van Commissarissen uit de Rade van Justitie
en administrateur van ’s Comps. graan magasynen. Een warme aanhanger
van de teegenswoordige Constitutie, die met al zyn magt de Engelschen
heeft tragt te weeren, en des weegens ook verscheyde onaangenaamheden
heeft moeten ondergaan. Besit een gesond en goed oordeel, voert met de
grootste nauwkeurigheyd uit al het geen hy onderneemt en onderhoud alle
zyne zaaken in de volmaakste order. Dat hy ook met goed gevolg zouden
kunnen werden gebruikt in het militaire vak getuige zyne verrigtingen
als Commandant van het Pennisten Corps. Allesints recommendabel,
te meer daar hy by de burgers zeer is gesien.
VC 162. “Aanteekeningen betreffende verschillende ambtenaren
aan de Kaap.” Anon., s.l., s.a., p.7. Wes-Kaapse Argiefbewaarplek.
1
William werk laat in die graanskuur in Strandstraat. Uit grootboek, kasboek en joernaal bereken hy hoeveel graan die vorige maand aan bakkers en brouers verskaf is en wat die Kompanjie daarby gaan baat. Die Edel Heer se bode bring ’n brief: Die raadslid is vir lykskouing gekommitteer. Matteas Behrens is in sy hut by die klipkuil dood, dis nodig om die oorsaak en die hand daaragter te vind. Hy teken vir ontvangs van die nota en bedank die bode. Is Matteas dood, toe? ’n Paar nagte gelede het hy hom nog op straat gevra hoe dit gaan, toe sê Matteas: ‘Ek skryf, ek leef.’ In die donker het hulle mekaar se oë gesoek, geknik, weggedraai.
Hy vermenigvuldig mudde koring, gars en rog met gulden teen bepaalde pryse, werk die bedrag na ryksdalers om, gaan sy syfers na, onderstreep dit dubbeld en onderteken sy berekening: W.F. van Reede van Oudshoorn, 11 Junie 1795. Daarna bedank en groet hy die pakhuisbaas, sy klerk en die halfdosyn slawe in hul stowwerige skemer by die soldertrap.
Buite dwarrel wind om hom. Die lug is koud. Straatop, agter die dorp se uitgerafelde soom waar armes woon, teen ’n agtergrond van grys onweer, lê die klipkuil in Vlaeberg se hang. Straataf staan die Kasteel, oor die honderd jaar al gerusstellend solied en gereed. Hy knoop sy jas toe en loop teen die wind geleun heuwelop na Behrens se hut, verby die netjiese predikantshuis, die Lutherse kerk met ’n koperswaan op sy kort toring en die vensterryke kosterhuis waar jong koster Erzy by kerslig van agter sy raam groet.
Matteas was ’n amptenaar wat nie bevorder kon word nie, ’n bleek klerk in die Hof van Klein Sake. Na ’n lewe tussen rakke en tafels het hy as pensioenaris op die regering se krummels bestaan. Sy pa het gesê Matteas is ’n dromer; dié wat alleen droom bereik niks, dié wat sáám droom kom êrens. Die probleem was, die arme man was linkshandig, vir ’n klerk is dit fataal. Die laaste tyd was Matteas, op ’n hoë stoel in die ambagskwartier, sewentig jaar oud of meer, ’n tydhouer met ’n stowwerige oorjurk wat hulpeloos toekyk hoe die bleek sand deur die uurglas val, weer die glas omkeer en swaar in sy bruingevlekte sakdoek hoes.
Strandstraat is steil en leeg, sy deure bly dig teen die stof. ’n Stad ervaar jy die beste te voet. Hy let op kort en lang straatfronte, leë stoepe, leë ruimtes tussen huise, leë steë. Kan die brandweerwa daarin draai? Aan weerskante volg die huise die helling. Die straatbeeld is een van eenvoud en harmonie. Die mure is liggeel of wit, die houtwerk is groen. Die meeste huise het twee verdiepings, die dakke is plat, die aansigte skoon met nege groot vensters, elk met twee skuiframe, elke raam het dertig ruite. Die deure is stewig en breed met ’n versierde bolig waarin gewoonlik vier-en-twintig ruite is. Merkwaardig, elke voormuur het amper seshonderd reghoeke ruitglas. Hy let op reguit lyne, gewels, op skoorstene rond, vierkantig of spiraal. Mooi, dit doen die dorp eer aan; die Burgerraad verdien daarvoor dank. Die huise het hoë stoepe met gemesselde sitbanke, ’n plek vir vermaak en vertoon, ’n plek om van af te kyk en om op gesien te word. Daar sit hulle, kou tabak en bespreek die weer en skeepvaart, of beskou vensters en deure oorkant en bespiegel oor handel en vreemde verbygangers. Dis sy dorp, sy mense; soos spioene loer hulle van agter gordyne: Waar gaan die raadslid amper skemeraand met sy lang treë?
Die seewagter op die Kop het vanoggend nege maal geskiet, sy maat was later uitasem hier met die berig: Oorlogskepe, Franse vlae, koers suid. Maar, dit kan van enige nasie wees; die volke van Europa is nogmaals aanmekaar en lieg, bedrieg en voer oorlog onder vals vlae. Vlae? Gekleurde lap, dit gaan oor handel, oor méér geld, groter huise, mooier meubels, mooier rytuie, mooier slavinne.
Oorlog in die Noorde, en oor hul Oosterse kolonies word die Kaap betrek. Maak klaar vir waak en gereed bly, leer leef met onsekerheid, afwagting, krygswet, jou tafelsilwer in die agterplaas begrawe, vrouens en kinders platteland toe gestuur. Waarheen, in dié geldgek wêreld, is Franse oorlogskepe nou onderweg? En as hulle ons retoervloot op see teengekom het, hoe was die ontmoeting? Vanjaar se vloot, ná twee eeue dalk die Kompanjie se laaste, is verlede maand hier uit, en die skepe was skaars oor die horison of die Raad, onrustig soos ’n ouer ná ’n kind se vertrek, het op tyding begin wag.
Die klipkuil in die berghang, sewentig of tagtig voet diep, ewe oud as die dorp, is ’n skat van stories. Hieruit kom die hele Kasteel, die burgerraadhuis, twee kerke, twee hospitale, ’n slawelosie, woonhuise, die Franse Linie en Seelinie se massiewe mure, die gragmure, die magtige kusbatterye. Sy huis, Saasveld, kom uit die klipkuil. Amper die hele dorp kom hier uit, stuk vir stuk in blokke blou-en-bruin graniet losgeskiet, uitgelig, weggekruie, opgekatrol en êrens ingemessel.
Die klipkuil het ’n stem; wanneer dit nie oor die dorp praat nie, praat dit oor die dorpenaars. Trompetters en tamboers kom hier oefen. Soldate met ’n fles wyn en kaarte of dobbelstene kom ná werk hier speel. Laas jaar was hier ’n tweegeveg met pistole tussen Switserse offisiere; die wenner is gefusilleer. Verliefdes wat alleen wil wees, loop hierheen, die wat liefde verloor het kom hier treur. Vrydagmiddae hou die Islams kerk in die kuil; hulle sorg ook dat dit skoon bly. Hul geloof is verbode, maar daaroor praat die Raad nie, gee voor dat dit nie gebeur nie. Dit is nie uit welwillendheid nie, hulle weet die dag kom wanneer die Islams vryheid gaan eis: Merdeka! Hari Merdeka! Stel dié gedagte uit, stel dit uit. Skoolseuns kom in die klipkuil, alleen of twee-twee. Slawe met gespoorde veghane kom Sondagmiddae hierheen. Die kuil is vir almal. Soms sterf iemand hier, dan moet beslis word: Geval, gestamp, gespring?
’n Handvol nuuskieriges, leeglêers, werklose mans, kaalvoet vrouens, laat van ver sien waar dit gebeur het. Voor die verwaarloosde hut met verrotte seil oor die venstergate wag sy mede-gekommitteerdes. Hy groet burgerraad Van Breda, met ’n kind se blou oë en wit bebaard tot sy middelste knope, daarna jong fiskaal Van Ryneveld onder sy kraaiswart pruik, gekrul en gestapel soos ’n onheilswolk. Wat wag binne?
Die Fiskaal stoot die onderdeur met sy skoenpunt oop. Kakkerlakke vlug uit ’n bloedpoel toe lig oor die vloer val. Die mompelende, vertoiingde nuuskieriges met hul hooplose gesigte en stank van suur wyn en bokking – dieselfde
