medeburgers is oer-demokrate, uitgesproke ten gunste van gelykstelling en eenvormigheid. Buite die onderskeie kamers, rade en komitees mag geen kop hoër as ’n ander s’n kom nie; die wat uitstyg word sonder versuim gelykgesny. Hulle is geniepsig met familiename, opsetlik krenkend; vir Laubscher noem hulle Losper en vir Lochner Logenaar, Löttering is Loodring, Meissenheimer is Muisnemer en die manhafte burgerluitenant Gregorius Pentz is Gorie Pens. Voorname word neerhalend verdraai: Herklaas, Jooswa, Alsanner, Gijon, Adderjan, hulle doen dit opsetlik. Hy het al gewonder hoe sy eie naam in sy afwesigheid klink. Byname is blywend beledigend: Bombam, Besemboudjie, Jannetje met Ere.
Sulke sosiale vernedering word met ’n vulgêre familietrots bestry. In hul voorhuise hang sogenaamde familiewapens, sameflansings van onheraldiese simbole wat ook op koetsdeure, drastoele en grafstene kom; blameer die afwesigheid van hoër onderwys wat die verstand moes ontwikkel. Naas status verlang die Kapenaar min; hy is redelik welaf, die huiswinkels is tegnies smokkelarye (Jan Kompanjie bly die enigste wettige handelaar) en agter hul fraai gordyne ruik die sierlike huise na negosiegoed: kerse, seep, saffraan. Klop maar aan enige deur. Maar nie by Behrens nie, daar was geen aanstellerigheid nie, net armoede en ’n eensame dood, ’n man op die koue rand van die gemeenskap.
Hy sal Behrens onthou soos hy hom laatmiddae op ’n onseker koers van kroeg na woonplek sien verbygaan het: Lank, maer, slingerend soos ’n skip met swaar bowelas. (‘Bowwelas,’ sê die Kapenaar, of ‘bawwelas,’ soos hulle ‘bowwejaan’ sê vir ‘baviaan’.) Op Oujaarsaand van 1651 het Van Riebeeck se Dromedaris van bowelas omgeslaan. Tien, twaalf tree agter Behrens, asof hulle ’n meningsverskil gehad het, was ’n lelike hondjie so groot soos ’n makou, wat met sy grys snoet naby die grond loop.
Dit het kouer geword; die wind, vol seereuke van bruin bamboes en nat seegras stoot sterk uit die noorde oor Groenpunt en die Duintjies. Hy trek sy jas vaster. Helderrooi lug in die noorde kleur nou die huise en Tafelberg se strak, regaf gesig, soos die geverfde doek agter die verhoog in ’n komediehuis waar klugte en tragedies gespeel word. Leeukop kry vanaand ’n rooigrys mus en op die reede het die vier geankerde landsbote saam kop teen die wind gekeer, see toe. Origens is die baai leeg; die totale seediens het eind April vir die winter Simonsbaai toe getrek en sal tot September daar bly.
Somers is Tafelbaai se reede ’n lewendige toneel: Tussen die rustende bruin skepe sien jy beweging van ligters, jolle én die spits lateinseil van ’n watersmous se kadraai, maar winters is ’n tyd van stilte vir die Kapenaar en groot armoede vir sy herbergiers. Want sy dorp, uit die see gebore, maak sy enigste bestaan uit die see en benodig die goeie skepe hier. Sy dorp verlang na skepe uit behoefte, soos ’n man na ’n vrou verlang, én gedurig. Ek het behoefte aan ’n vrou se sagte hand, het Goethe geskryf. Dit is geen vlak, versadigbare honger nie, maar ’n bodemlose behoefte aan die rus en troos in ’n vrou se arms en van haar hande oor sy gespanne rug en skouers tot in sy ondefinieerbare wese waar daardie behoefte die swaarste lê.
Persoonlik is hy nie ’n handelaar nie, maar ’n talassofiel, ’n seevriend. Die see bring hom dikwels iets sonderling, iets ryk en raar; met dié gedagte kom hy tuis, terwyl donker wolke uit die noordweste inrol en die rooi lug oor sy dorp verdonker.
2
Saasveld, skuins agter die Kompanjiestuin, enkelverdieping onder ’n plat dak, lank, smal en hoekig, is soos hy, dink William. Die hele bouwerk strek weg van Oranjestraat en skep ’n indruk van afsydigheid; die skraal aansig bevat net ’n deur tussen twee lang vensters onder ’n reguit kroonlys en herinner aan ’n blokhuis. Elke onderdeel is simmetries geplaas, gepleister, gewit. Dit het eers ’n wit barokgewel gehad; vriend Thibault het dit vier jaar gelede, ter wille van vernuwing en steeds enig in die Kaap, ’n neo-klassistiese aansig gegee, maar die huis het nie sy ou, ou gees verloor nie.
William ruik sy werf se aandreuke van suurlemoene en groen koejawels, hy ruik koel, vars reën in die lug. Winter is maande laat, die jaar is in sy helfte, swaels het lankal vertrek. Hy was bekommerd oor die weer, want die Paasmaan het vanjaar in Maart gekom en boere hou oral die lug dop maar kon nêrens ploeg en saai nie. Dit raak hom persoonlik; hy, met dieselfde verantwoordelikheid as Josef in Egipte, moet sorg vir brood aan die skepe, garnisoen en dorp, in dié orde. Hy is administrateur van graanskure, met nege klerke wat in die regering se drie groot pakhuise boekhou en vier-en-veertig slawe met gesigte wit van stof, wat die los graan oophark, omkeer, sif teen muf, muismis en kalanders, vol mudsakke op en af teen lere dra en soms, swaar en diep, slierte taai slym uit die longe hoes.
’n Kers in sy deur se bolig verlig die stoep. Hy sluit oop; die afwesigheid van menslike warmte in die stil en donker huis reik na hom toe hy binnegaan. Saasveld het koud geword, nié alleen omdat argitekte die kaggels moes uithaal toe brandhout op die Vlakte skaars raak nie. Dit het ook ’n dowwe, hol en leë klank gekry, en elke kamer hou sy spoke: Jy verbeel stemme, vrolik of treurig, jonk en oud. Niks, niks word hier vergeet nie, bitter ou boodskappe vind jou herhaaldelik, soos ’n eggo of ou spoke wat snags in jou slaap kom loop.
Die huis is stil, die slawe het geëet en toegemaak. Miskien skuil sy vrou binne, gevaarlik soos ’n gewonde dier, maar dis onwaarskynlik; Geesje Kirsten is op Alphen, by haar ouers; hulle albei verkies dit so, hul kinders gaan op Stellenbosch skool. Hy hoor in die dorp dat dit met haar goed gaan, dat sy gesond lyk, maar nie dat ’n ander man in haar belangstel nie. Dit is jammer. Hy kyk deur die vensters. Sy oorgroeide tuin omhels die huis.
Tot vandag het hy geen skeibrief nie. Hy het die aansoek om egskeiding persoonlik by die hof ingedien. Dieselfde drie lede, sy kollegas en vriende wat hom en Geesje vóór hul troue ondervra het, was agter die tafel. By die eerste, gelukkige geleentheid was die voorsitter glimlaggend, informeel: Wie is julle (asof hy nie reeds weet nie), en van watter ouderdom? Voorname en familiename is genoem, geboortedokumente is oorhandig, met aanstaande skoonvader Kirsten se permissiebrief, omdat Geesje minderjarig was.
Religie en huidige huwelikstaat? Jonge dogter en wewenaar van dié gereformeerde gemeente. Dokumente van doop en aanneming is oorhandig.
Met of sonder huwelikskontrak? Daarsonder; Geesje sou op die helfte van alles wat hy hier en in Nederland besit, geregtig word.
Waarom wil julle in die huwelik tree? Uit wedersydse toegeneentheid. Het hulle nie hand aan hand, soos Adam en Eva voor God, daar gestaan nie? Hy sal altyd vir Geesje op hul troudag, in haar hoepelrok van blou satyn met ’n ligrooi roos voor die bors, onthou. Maar u weet, kollegas: Daar is tóé en daar’s nóú, dis ’n feit waarop ek my kop sal wegsweer.
Die tweede keer sit die Huwelikshof daar en lyk verleë en bekommerd. Egskeiding is raar, amper monsteragtig raar in hul dorp, waarom dring Willie daarop aan? Die stemme was simpatiek omdat hulle oor persoonlike sake moes uitvra: “Watter gronde bied jy vir egskeiding?”
Die wet ken net twee gronde vir egskeiding, geagte kollegas, dit is onherstelbare verbrokkeling en geestesversteuring. Wel, kollegas, vriende: Ek vermoed albei is hier ter sprake. Ek kan nie haar neerdrukkende buie ontduik of ignoreer nie en soek toevlug in my werk en oormatige drank. Sy is veeleisend, sonder rede foutvinderig en gedurig nukkerig. Ek verstaan dit nie. Ek het uit afkeer opgehou om met haar te kopuleer en is dankbaar dat ek op daardie gebied van haar bevry is. Is dit nie genoeg rede nie? Ek vind ook haar gedrag onbehoorlik, sy tree kru en ongemanierd op voor gaste. Van julle was teenwoordig en weet daarvan. (Die ander sou dit wel in die dorp verneem het.) Fiskaal van Ryneveld sou dit só stel: Daar was dade en dae wanneer hy seker was dat die Satan sy huis ingeneem het.
“Onversoenbare verbrokkeling,” het hy geantwoord.
“Aldus aangeteken. Die hof verwag van jou, William Ferdinand, baron Van Reede van Oudshoorn, ’n beëdigde verklaring, mondeling of skriftelik, om jou eis te steun.”
“Ek sal.” Wie gaan hy as getuies roep, haar ouers, sy ma, hul kinders of die arme slawe?
Skoonvader
