en geweldige dreigemente, druk met moeite die bodeur op sy velskarniere dig, draai die taai houtwerwel aan en vee sy vingerpunte skoon aan ’n swart sakdoek.
Die lug in die hut is dik van die mens se oerreuk van houtrook en sweet. Agter die deur hang ’n halssnoer olierige haringkoppe, deur die oë geryg; Matteas het die bokking geëet, hul brommerbespikkelde koppe vir sop gehou. ’n Bossie helderpers blomme, van die taai, donkergroen onkruid wat tussen granietskerwe op die klipkuil se vloer en in sy kranse se splete groei, staan in ’n geteerde houtbeker met ’n bietjie water op die tafel. Hulle buk met afkeer en in ongewyde stilte oor die koplose oorskot, ’n armoedige sak maer bene in andermansklere op die herdvloer. Wat kon die oorsaak wees? Hulle bespreek die moontlikhede van moord, manslag of roof, sonder oortuiging of gevolgtrekking. Van Ryneveld krap met sy ampstok van ebbehout in die pappery van roet en bloed. Wat was Matteas Behrens? Op die laaste dag van die maand was Matteas vyf gulden op die rol van pensioenarisse, origens was hy van geen waarde, ’n allemansvriend sonder vriende, onskadelik, onaantasbaar.
Die Fiskaal, haastig om klaar te maak, glo Behrens was weer besope, en in dronkverdriet, bedruk en bedroef omdat hy God nogmaals gefaal het, gaan hy op die herdvloer staan en skiet sy kop weg, waarna aangepakte roet uit die skoorsteen hom toeval. Klaar soos daglig, die Satan heers hier; hy voel dit, sê hy.
Wag eers. Burgerraad Van Breda buk en beduie asof hy ’n kort geweer, soos ’n donderbus, teen die skouer hou: Behrens se skoorsteen kon aan die brand geraak het, ’n algemene ding wanneer dit nie gevee word nie sodat rietdakhuise soms daardeur afbrand, en soos boere maak het hy ’n skoot hael in die skoorsteen afgetrek om die vuur te laat val. Omdat hy nie die wapen behoorlik gelig het nie, skiet hy hom met die opkyk per ongeluk raak.
Van Ryneveld wil dit nie hoor nie en Van Breda trek sy hoed oor sy gedagtes neer en soek in al sy sakke na sy snuifdoos.
William vind ’n gefrommelde papier en stryk dit plat: Die verrassings van die Liefde, een van suster Machteld Schmidt se gedrukte traktate met godsdienstige retoriek wat vroeër tot in Saasveld se slaapkamer gelees is. Ha! Hy frommel dit in sy hand. Verrassings van die liefde, die hemel help ons, is dit nie sy eie storie nie? Die Fiskaal neem die papier om sy stok se silwer spyk af te vee. “Wat dink jy, William?”
Hy spreek nie ’n mening uit nie; die lewe is vol onsekerhede. Dan maak hulle inventaris; so lyk die kamer: Tafel, stoel, katil, ’n bruingevlekte klapperhaarmatras met vuil soldatekombers en ’n gevoude kampanjejas as kussing.
“Dié ding, dat soldate hul goed verkoop,” sê die Fiskaal skrywend, sonder om sy sin te voltooi. “Plakkaat, 30 Mei 1716: Lyfstraf en geldboete, drie maande se soldy. Ek neem dit uit die boedel.”
Is dit redelik om ’n dooie te straf? Kan ’n lyk geroep word om te getuig, gearresteer en aangekla word, tot lyfstraf en ’n boete gevonnis word? Is dit redelik?
Daar is ook ’n watervat met verroeste hoepels, ’n geduikte skepbeker. Geen enkele stuk breekgoed nie, alles, lyk dit, is al gebreek. Langs die tafel is ’n boekrak van drie kisplanke op bakstene. Hier staan interessante titels, in Duits (Klopstock, Herder) en Engels (Defoe, Fielding). Hy trek een of twee uit; dit kan iets op ’n vendusie haal, dorpenaars is honger vir boeke én dit sal geld vir die begrafnis inbring. Hier is Cervantes in Frans. Hy besit dit nie. Hy blaai honger, lees ’n halwe bladsy staande.
“Steek in jou sak,” sê Van Ryneveld, skrywend.
Hy sit die boek op sy plek. “Skryf dit op.”
Die kombuiskas is ’n vetterige grot met ’n herdvurk, pot, ketel en pan, alles swart. Geen bord, bak, mes of lepel nie; die man en sy hond het uit die pan geëet. Die lyk se orige kleding hang aan twee spykers aan die muur, dié vodde is met die oumansreuk van bokstal deurtrek. Verder agtertoe staan ’n tafel met ’n kers-en-blaker, inkflesse, pluime, ’n dun lêer met ’n skuldbewys, ’n huurkontrak en ’n ongetekende testament vir ’n klant wat wag om gehaal te word. Elke dokument dra die tekens van Matteas se gebrek, hoe die linkerhand en pols die nat ink woord vir woord klad. Onsuksesvol, ontevrede en arm, was Behrens notaris vir die armstes wat met vis of koolblare betaal. Hy het geen brief of testament nagelaat nie; sy dood was nie die dokumentering, die ink en papier, werd nie.
Laaste item is die bloedbesmeerde, outydse donderbus op die vloer. Van Ryneveld lig die wapen aan sy draband, skud ’n kakkerlak uit die bloedgekoekte slotwerk, trap dit op die vloer dood, vloek en sluit die huis. Die hospitaal kan die lyk verwyder, sy dieners sal vanmiddag die goed kom haal en môre die krot afbrand.
Hul lykskouing is onbeslis, die kommissie is voltooi, Van Ryneveld sal die papierwerk afhandel. William loop huis toe met sy eie onsekerheid én ’n storie wat klaar op straat versprei word. Die regering wil weet, want die grafgrawer moet hoor of Behrens binne of buite die kerkhofmuur begrawe word. Die kerk sê selfmoord is sonde, die dader brand in die hel. Só ’n plek is sy Kaap, ’n eenvoudige dorpie waar agterdog, onkunde, vooroordeel en bygeloof soos onsigbare burgers woon. Hy ken jong mense wat aan ’n plat aarde, voorbodes, spoke en drome glo, of sout oor die skouer gooi, want dít en dát is sieal en bring ongeluk. Miskien gee sulke dinge die Kaap sy Oosterse smaak.
Selfmoord is seldsaam en opspraakwekkende skinderstof vir die dorpenaars, amper soos ’n egskeiding. Jong stories spoed straataf, met stoeptrappies op, klouter huise deur oop vensters binne, snel gangaf en by kombuisdeure uit, waai oor werfmure en spring van dak tot dak die dorp vol soos ’n uitbraak van masels. Origens het Matteas se dood geen enkele betekenis vir die Kapenaar nie, vir niemand is daar ’n erfporsie nie, dit veroorsaak nie ’n vakature met bevordering vir enigeen se nefie nie. Werk is skaars; min sterf, niemand bedank nie. Leef daar ’n erfgenaam, êrens? Dis bekend dat hy ’n hond gehad het.
William loop langs die Buitengracht se lae wit muur huis toe. Die geplaveide sloot is al maande lank droog; onderin lê blare en sand ’n voet diep. Dit kan oorstroom, dit moet skoongemaak word. Na ’n dag agter die lessenaar geniet hy dit om sy bene te strek. Onaktiwiteit, lang ure met die pen oor die lêers gebuig verstop die hart en longe, maak jou skouers krom, die litte styf en die asem kort. Hy stap graag en ver, verkieslik alleen, verkieslik in die nag, dit help om uit sy huis te kom en sy leë aande korter te maak. Dan loop hy asof hy die strate patrolleer, soos ’n boer wat sy landpale omry met die gevoel dat dit sy eie is. Hy kyk na geboue, die toestand van strate, wat daar in die gragte dryf, of hy rotte sien, watter dakke slordig vertoon, watter huise om verf aan houtwerk of mure vra. Huise vertel heelwat oor die eienaars. Hy praat óór erfmure met mense wat hy teenkom. Die Ratelwag ontmoet hom: “Welaan, heer Raadslid!”
“Goeienaand, kleppermans. Is alles wel?”
“Als wel.”
Wanneer is die kleppermans se ratel die eerste maal in dié dorp se strate gehoor? Dit was Oujaarsaand van 1687. Te veel taphuise, matrose en soldate snags op straat het dit nodig gemaak. Behrens se dood hinder hom. Sy woorde, ‘Ek skryf, ek leef,’ dra ander gedagtes oor as wat die koplose lyk op die vloer vertel. Daar was hoop in, ten spyte van groot armoede. Het hy bedoel dat hy nog ’n bestaan kon maak met pluim en ink?
William kyk straatop. In hierdie buurt woon welaf, tevrede mense. In die klam skemer ruik hy hul aandetes, vet en ryk aan speserye. Na die slawe geëet het, kry hul honde wat oor is: skaapvleis met murgbene, rys en saggekookte groente met dik bruin uiesous. Twee of drie vragte duinehout is vir die aandmaal uit die Vlakte aangery, nóg soveel vir môre se ontbyt, nóg soveel vir hul middagmaal. Die dorp eet hom uit sy enigste brandstof; tien jaar van nou is die Vlakte ’n woestyn en moet hulle met miskoeke vuurmaak. Duinehout word met wortel en tak uitgespit, die Resolusieboek verklaar dat die kleinste haarworteltjie wat in die grond agterbly, weer gaan groei. Maar een retoerskip vra veertig wavragte duinehout vir sy tuisreis; kommissaris Sluysken en sy papegaaie sal mekaar sugtend bekyk en dalk vir Van Riebeeck, dood en vergete, blameer.
