sy hamer een maal geslaan: “Uitgestel. Die hof verdaag.”
Hy het die kollegas se simpatie waardeer. Sy plek is by hulle op die geregsbank, nie daarvóór nie. Hul saak duur nou al jare lank terwyl hy in sosiale riool van verklarings, teenverklarings deur kwaadgesindes, onbeholpenes en onopgevoedes sink. Tot vandag toe geen skeibrief nie; Geesje weier. Hy skryf in sy gedagte aan haar: ‘Waarde Geesje, dit is tien jaar vandat ons saak voor die hof was. Ek is oortuig dat ons nooit tot versoening sal kom nie. Ek vra u om tog tot egskeiding in te stem. Gee asseblief die nodige opdrag, en voorsien my van u eise teen ons boedel. Hoogagtend, die uwe. William.’
Sy oë word aan die skemer gewoond. Hy hang sy sleutels agter die deur en loop die ruim voorhuis binne. Alles lyk gereed: Stoele, uit ander kamers ingedra, staan in rye vir die vergadering, die spreker se tafel met tafellaken, ’n karaaf en waterglas, ook die voorsitter se hamer en halfuurglas, die sekretaris se pluim, ink, papier en kladpoeier. Kerse en lampe staan reg om opgesteek te word. Teen die agterste muur, onder sy vader se skildery, slaap die groot klavier onder sy swart kleed. As jy die doek sou lig, staan voorop ‘Pianoforte’ en die maker se naam ‘Christofori,’ in sierlike silwer geverf. Op die swart doek is ’n swaar silwerkandelaar met drie bleek kerse. Die klavier het stil geword toe sy oorlede ma alleen hier gewoon het. Musiek, daaraan ken jy jou geluk, daaraan weet jy hoe dit met jou huishouding gaan, het sy pa gesê. Laaste om dit te bespeel, op ’n soel lenteaand lank gelede, was ’n bloedjong Luxembourgse luitenant met ’n dubbele naam, die een met wie sy haar skandaal gemaak het.
William stoot sy eettafel vas teen die muur, bring ’n doofpot met kole uit die kombuis, blaas dit aan, steek een kers op en dra dit deur die voorhuis om ’n dosyn ander in hul blakers en hoë hangkandelare op te steek. Dié op die klavier verlig sy pa se portret: Sober, smal gesig, hoë voorkop, vroeg bles, daagliks geskeer, Pieter, baron Van Reede van Oudshoorn, 1714–1773. Stigter van die Kring Athenaeum.
Kring Athenaeum was die plesier van sy pa se lewe. “Ons saak is vir vryheid, Willie. Dat ons Jan Kompanjie se greep hier afskud en ons eie vlag hys, so ’n bloue met die vrou en anker op.” Dit het hy vertroulik met ’n glimlag en ’n knipoog gesê, want hy was toe die regering se sekunde én geswore onafhanklike fiskaal, en daarby ’n goeie vriend van hul goewerneur. “Ons land het ’n toekoms so blink soos Amerika s’n, met elke kans in die wêreld vir wie hier wil woon, maar sónder Jan Kompanjie, sonder Jan Kompanjie, Willie. Hou jy jou bakhuis toe, hoor. Ons tyd kom.”
Toe hy sestien was het sy pa hom sekretaris van die Kring gemaak. “Die jammerte is,” het hy gesê, nie sonder verwyt nie, omdat hy in Nederland tevergeefs vir ’n hoërskool gepleit het. “Daar is al van 1750 af ’n universiteit in New York. ’n Universiteit, hoor; en na net drie dekades van hoër onderwys was die Amerikaner slim genoeg om die Engelsman uit sy land te jaag. Vry en onafhanklik; hulle het ons nou myle vóór geraak. Waar sit ons vandag? Praat van agtergeblewe.”
In die halfdonker, terwyl die kerse onseker flikker, loop hy tussen die rye stoele en draai dié op die punte effens binnetoe, dat elke ry ’n vlak halfmaan vorm en die oë almal op die spreker gerig sal wees.
“Ons moet erken, Willie, die Kompanjie het sy kinders skandelik gefaal.” Sy pa het sy seuns Europa toe laat gaan, twee broers het daar stadslug geproe, advokate geword, getrou en van Saasveld vergeet.
Sy pa het sy skouers opgehaal: “Dan moet ons nou maar self. Niemand gaan dit vir ons doen nie. Ons mense gaan veronnosel. Ons gaan bywoners word, met bywoners se brandsiek vee, brandsiek houding en brandsiek praatjies, en die Kompanjie gee nie om nie. Ek sal jou vertel wat ek wil doen. Luister en hou jou bakhuis toe: Amsterdam se burgemeesters het jare gelede die regering gevra om ’n universiteit soos dié van Leiden, wie se reputasie nou om die wêreld strek. Jy kan jou voorstel, die Leidse professore het gou gekla toe hulle daarvan hoor; hulle was bang hul studente trek Amsterdam toe agter die stadslug, dan sit Leiden se geleerde here daar in hul swart sonder werk. Die Haagse regering het met Leiden saamgestem, die twee is immers bure. Dus word Amsterdam ’n universiteit geweier.”
William steek sy staanlampe aan, versigtig. Elke duur oliebak met die dun, helder olie wat Amerikaanse walvissers uit die potvis se voorkop put, skud hy en luister. Elke porseleinskerm, fyn wit soos eierdop, lig hy af om ’n skoorsteentjie van skoon glas op te stoot. Die pit van geweefde katoen draai hy hoër en hou ’n kort kers daarby, draai elke vlam tot dit rég brand, laat sak weer sy skoorsteen, sit weer sy wit skerm op. Uit die lamp straal ’n sagte, diffuse lig wat wit op die vloer en teen die mure skyn. Hy plaas die lampe op tafeltjies in die voorhuis; hy het ses daarvan uit ’n Amerikaanse katalogus bestel, met spaaronderdele. ’n Nuwe uitvindsel is die staanlamp, ’n geskenk van hom aan die Kring, aan Saasveld en sy donker werf, want op someraande maak hy al sy vensters oop dat die lig buitetoe skyn. Nou lees hy saans ure lank, nie meer by kerslig soos toe hy sy kinders van Rooikappie vertel het nie. En soms loop hy laataand óm sy huis om te geniet hoe die lig die blou plaveisel onder die eike verlig.
“Mooi, jou lampe,” het sy vriend Jan van Reenen gesê, waar Louis Thibault ook by was. “Maar dit skyn my ons nooiens wil eerder by kerslig opsit, want dis mos meer soos skemertyd as aandskaduwees uit die grond opkom en met jou wil praat. Ons gewaar dit lankal, Willie, maar ons kan verstaan jy moet in boeke lees, en dan is meisies ook nie meer so volop hier by jou nie.”
Niks kon die patrisiërs van Amsterdam, daardie fenomenale stad, keer nie, want kennis gee mag om te ontgin soos wat jy die goud uit rou erts smelt. Hulle vermy die naam van universiteit, ken ook nie grade toe nie en noem hul instelling Kring Athenaeum, na die hoogwaardige godin van rede, wysheid en geregtigheid. Dit klink ook effens soos die wydgeroemde Muiderkring, ’n vereniging van kunstenaars. Hulle werf die beste meesters en betaal hulle behoorlik om les in wiskunde, medisyne, geskiedenis, teologie en klassieke tale te gee. Soek wysheid, goedheid, nie eksamenkennis nie, is die beleid.
“Verlore tale, Willie. Athene se prestasies en kennis weg en vergete. Hoor jy daardie aaklige stiltes? Hou vas aan jou Grieks en jou Latyn.”
Kring Athenaeum, het sy pa die genooides genoem wat Donderdagaande in Saasveld se voorhuis vir voorlesing uit boeke en bespreking van interessanthede vergader. Een keer per jaar debatteer hulle formeel, maar dit is ongewild omdat dit voorbereiding en denke verg: Almal hier aanvaar maar gewoon, sonder argument.
“As ons in Amsterdam kom, gaan wys ek jou die borsbeeld van die godin Athena in hul voorportaal. ’n Engelse digter het haar by ’n dom Griekse visser gekoop en in Amsterdam van die hand gesit. Sy het ’n mooi en waardige gesig; jy weet jy kan haar respekteer en wens jy kon haar ontmoet. Ek wil só een vir Saasveld se voorhuis laat maak. In ons eie huis gebeur dit voortaan, Willie. Eers net ’n lesingkamer, maar met tyd groei dit nog tot ons eerste parlement. Kies jou sprekers sorgvuldig; probeer die intellektuele peil lig en kyk hoe hoog jy kan haal. Hier kom swerwers wat beweer hulle het by universiteite doseer, maar die gebreke is opsigtelik en eintlik ’n verleentheid.”
William besoek ’n halfaam Franse brandewyn in sy spens, proe met sy vinger by die kraan, tap ’n karaaf vol en bring glase en tabak uit die hoekkas. Sy pa was vrygewig met brandewyn en sterk, swart koffie: ‘Ryk, swart en bitter soos die sultan van Mokka,’ het hy daaroor gesê. Mokka was die Kompanjie se bron van koffie teen ’n derde van die werklike waarde, tot die sultan geprotesteer het en daaroor uit sy land verban is.
Vir die dorpenaars wat nie Kring toe kom nie is daar klawerjas, dobbel en drink. Omtrent ’n driekwart van dié dorp verkies dit. “Ons behoort vrouens spesiaal te nooi, Willie, want oningeligte vrouens maak dom kinders groot. Vir my lyk dit of vrouens wat uit vrye wil kennis soek, hierlangs skaars is.” Vrouens wil tot vandag nie bywoon nie. Inteendeel, hulle het sy pa beskuldig dat hy hul mans met drank na sy salon lok. “Onkunde en vooroordeel, Willie. Die enigste doodsondes.”
“Wat wil Kaapse boere met geleerdheid?” is sy pa in Amsterdam geantwoord. “Pasop maar vir jou geleerde boer,
