gelig. Teen die middag het die droë wind al sterker gewaai. Die stemme was nou heeltemal onhoorbaar. Die geruis van die bloekoms het Tumelo John skoon doof gemaak en die vlae dun mynsand het hom sy oë op skrefies laat trek.
Maar Tumelo John was bly oor sy werk in die polisie. Die beste ding wat nog ooit met my gebeur het, het hy gedink. Elkeen kan nie maak en breek soos hy wil nie, daar moet vrede heers en dis die kant waaraan ’n mens wil wees.
En tog het die dag by hom bly spook. Daar was iets in die stakers se houding wat hom aan die plaas in die Vrystaat laat dink het. Die rustelose manier van sit, waarop bier gedrink word; die uitdrukking in die oë, die gebare. Arme drommels, wat kan jy op dié manier bereik!
Die aand teen slapenstyd staan Tumelo John en water drink voor die spieël. Nkosi het al ingekruip, maar peuter nog aan sy radio.
“Ek hoor daardie stakers kry maar R20,00 in die maand.”
“Wat verwag jy, hulle het nie skoolgegaan nie. Wat kan hulle anders doen?”
“Ek weet wat dit is om arm te wees,” sê Tumelo John. “R3,00 se verhoging is nie so kwaai nie en kyk, hulle wou nie sommer daaroor baklei nie.” Hy skep ’n halfbeker water uit die kleipot en dink aan sy oupa, hy’t ook nie skoolgegaan nie.
“Die fout met daardie manne vandag,” antwoord Nkosi agter sy rug, “is hulle weet nie hoe om die ding aan te pak nie. Dis alles hulle eie skuld. Weet jy, iemand het vir hulle ’n briefie teen die baas se kantoordeur vasgesteek. Dis hoe hulle eise stel: waarsku die base. Shit! Wat kan jy só uitrig? Daardie soort fabriek het werkerkomitees waar almal oor griewe kan kom praat. Hulle sal nog leer.”
Tumelo John sien in die spieël hoe hy sy kleipot met ’n piering toemaak. Sy oupa het gesien toe hy die kleipot by sy ma vat. “Ek is bly jy gaan weg,” het die ou man gesê. “Die wêreld bly nie dieselfde nie en mense kan nie vir altyd op plase bly nie. Maar, Tumelo, jy moenie vergeet nie, jy is soos daardie kleipot. Kyk hoe bruikbaar is hy, maar hy bly altyd van die aarde, van dit waarvan hy gemaak is. Jy moet dit onthou: al word jy hoe slim, jy bly maar soos ’n kleipot.”
“Simpel Mosambiekers,” sê Nkosi. “Dis nou een ding van ’n witman: jy moet die regte kanale gebruik, my boetie!”
In 1973 was Frelimo aan die baklei in Mosambiek. En Smith in Rhodesië. En vakbonde vir swartes het in Suid-Afrika nie bestaan nie.
Een nag in Augustus, in die holte van sy kamer by die polisiekollege in Hammanskraal, vlie daar ’n vlermuis bokant sy kop. Hy druk sy kop so diep as moontlik in die kussing, maar dit neem ’n hele ruk voor die verdwaalde soogdier ophou om kruis en dwars wind in sy oor af te klap.
Die volgende oggend dink hy nog na oor die dreigende sensasie van die vorige nag, maar met die vreemde gevoel van ’n sensitiewe doofheid asof die vlerkbewegings van binne uit sy kop gekom het en klop om uitgelaat te word.
Tumelo John was onder die eerste swart kadette wat hulle opleiding by Hammanskraal, 40 km noord van Pretoria, gekry het. Die Hamman na wie die nedersetting aan die Apiesrivier vernoem is, het ’n eeu gelede glo hier in die gemengde bosveld van Transvaal ’n staning en veepos gehad.
Die opleidingskollege lê óór die grens tussen die sentrale regering en Bophuthatswana. Voor die lang stoep van die ou gebou strek ’n groot oop terrein waar die studente daagliks heen en weer beweeg in ’n verskeidenheid drilpasse, asof hulle daarmee alle politieke verskille meteens en kragdadig in die grond wegtrap.
Binnelandse rus is hoog op die lys van prioriteite. Die studente maak ’n uitgebreide kursus in infanterie met intensiewe krygsoefeninge mee. Die opleiding in selfverdediging, geklee in name soos karate en joejitsoe, is ’n aanduiding dat ook die grense na Japan daagliks met die nasionale worstelkuns oorgesteek word.
Dan is daar lesings. In goed toegeruste klaskamers – en Tumelo John moes dikwels teruggedink het aan die armsalige plaasskooltjie in Senekal se distrik – word kursusse aangebied in Strafreg, Strafproses- en Bewysreg; die Polisiewet word intensief bestudeer en deur sommige van die vensters kon Tumelo John sien hoe dit buite onstuitbaar lente word: tussen die rooibos en raasblare daag die eerste rooi klonte van die koraalboom en kort daarna die vlae wit van drolpere.
Nog nooit het ’n halfjaar vir Tumelo John verbygevlieg soos die laaste 6 maande van 1973 nie. Jou peloton ontplooi, jy dril en word onderrig in noodhulp. Die een dag leer jy hoe om verskillende vuurwapens veilig te hanteer, die volgende môre hoe om dit doeltreffend te gebruik. Vir die een toets moet jy leer hoe jy jou medemens in ’n heterogene bevolking moet dien, hoe belangrik dit is om goeie menseverhoudinge tussen alle rasse in te skerp. En buite op die stoep hoor jy hoe die een senior instrukteur – sy van was Van Zyl – ’n jongman van ’n ander ras smalend toevoeg: “Jóú mense dink hulle is royal game, nes die kwêvoël: ’n mens mag niks met julle aanvang nie; intussen is daar fokkol tussen die ore!”
Sulke teenstrydighede het Tumelo John opgeval maar geensins afgeskrik nie. Hy het wel die aand alleen in sy kamer weer aan die instrukteur se opmerking gedink en toe skiet ’n segging van sy oupa hom te binne. “Die bobbejaan sien wonderlik goed, jy sal sweer hy kyk net mooi niks mis nie, maar die holte van sy eie oog, dit sien hy nie.” En toe Tumelo John daardie dag begin lag, het sy oupa bygevoeg: “Dis nie ek wat so sê nie. Dis die oumense, vanmelewe het ek hulle dit baie hoor sê.” En jare na sy opleiding by Hammanskraal sou Tumelo John ook aan dié woorde dink. Hy sou toe ’n ou idioomboekie gaan naslaan en jou werklikwaar, daar staan dit toe opgeteken!
Met die uitpasseer op 14 Desember het ’n generaal Stevens van hoofkantoor hulle toegespreek. Hy het die jong konstabels vermaan om altyd die regte van die individu te respekteer. “Julle moet onthou,” het die generaal gesê, “die allerlaaste stap tot julle beskikking is om iemand toe te sluit.”
Hierna het die kollege se gimnastiekspan sy (later gebruiklike) puik vertoning gelewer en ’n demonstrasiegroep het liggaamsoefeningvertonings aangebied op die maat van tradisionele liedere.
Tumelo John was nie deel van die demonstrasiegroep nie; ook nie van die gimnastiekspan nie, hoewel hy dwarsdeur sy kursus die beste in sy peloton gevaar het met oefeninge op die houtperd.
Middel Desember van daardie jaar is hy weer terug in Johannesburg, nou ’n behoorlike konstabel.
In sy afwesigheid is Nkosi bevorder tot sersant en Tumelo John sou voortaan ’n kamer deel met Sithole, ’n gebore Johannesburger en iemand wie se familie hom skynbaar nie kon vergewe dat hy by die polisie aangesluit het nie (sy broer was mediese dokter in Kanada); ’n besonder stil mens.
Daar het twee briewe van die huis op hom gewag. Hy het die een gulsig oopgeskeur en sy jonger broer se aarselende handskrif herken. Hy word bedank vir die geld wat hy aangestuur het huis toe en dan – koue water oor sy lyf – die mededeling dat sy oupa dood is. “Jy moet huis toe kom! Ons oupa het ons verlaat en getrek in die rigting van die sonsondergang. Waar Modimo is.”
Die brief is nie gedateer nie. Tumelo John het die koevert opgetel: die datumstempel was van 5 maande gelede.
Sy oupa is lankal begrawe. Toe hy loop en voete stamp, toe hy oor ’n houtperd bollemakiesie geslaan het. Kon hulle nie die brief aanstuur na Hammanskraal nie? Hy’t Nkosi gaan vra.
“’n Brief? Jou oupa? Sorry man, ek weet daar niks van nie. Jy moes gesien het hoe dit hier gaan. Jy’t niks om te kla nie. By die kollege word daar gespeel, hier wérk ’n man!”
Hy’t aansoek gedoen vir ’n week se verlof en dit gekry. “Shit, jy’s gelukkig, dis Krismis en jy kry
