word.”
Die broer het Tumelo John stilweg bekyk en byna vaderlik gesê: “Die probleem met die polisie is, as jy hulle roep dan arresteer hulle jou ook sommer saam met die skobbejakke. Voor die voet, so doen hulle hul werk. Ek weet, my pa moes my eenslag gaan losverduidelik. As hulle hom nie geken het nie …”
Dit was ’n Sondag. Op pad terug na sy hostel in Johannesburg die middag moes hy by ses begrafnisstoete verby.
Die dag waarop hy geweet het sy tuis sou wees, kom hy by haar ouerhuis aan met ’n hond onder die arm. Hy is vreemd aangekyk (sy lag het haar opnuut verower), die uitgevatte klein staatsamptenaar met sy kamera.
’n Basterfoksterriër het ’n week vantevore knaend in die buurt van die Clevelandse polisiestasie rondgedrentel, hom gaandeweg by Tumelo John gevoeg en waar dié ook al gaan, probeer agternadraf. Eers het almal aan die rondloper aandag gegee, later is allerlei pogings aangewend om hom af te skud en ten slotte het Tumelo John hom oor die dier ontferm, hom gewas, in die dipwater na Bontmuis verdoop en oorskietkos gevoer. Die vergunning om die hond te hou was tydelik en daarom moes hy daardie dag saam. (As die Hlongwanes hom nie wou hê nie, sou sy tante se kleinkinders – oorvol huis of nie – vir hom plek maak.)
Maar Bontmuis het Busi se ma gewen, dalk was dit omdat haar kinders nou groot was, miskien sommer omdat selfs ’n brak geselskap kan wees as jy agterkom jy en jou man is besig om van mekaar vervreem te raak.
Tumelo John en sy Busisiwe was jonk en onregeerbaar energiek. Hy’t haar vir ’n paar dae Vrystaat toe geneem om sy ouers te ontmoet en waar sy Sotho moes praat en waar die veldlug hulle na mekaar getrek het sodat hulle mekaar snags onbedaarlik, so asof hulle lewens daarvan afhang, verken het.
Die Opstand van die Kinders op 16 Junie 1976 het hulle so te sê onverhoeds betrap.
’n Paar dae voor daardie versengende Woensdag het dinge voorgeval wat Tumelo John weliswaar effe uit sy daaglikse groef en die kompenserende roes van sy en Busi se lugkastele geskud het.
Die voorafgaande naweek is Vukani Kheswa, ’n speurder verbonde aan die Brixtonse moord-en-roofeenheid, doodgeskiet gevind in sy kamer by die Jabulani-manskoshuis. Hy was ’n tydgenoot van Tumelo John by die Hammanskraalse opleidingskollege, een van die goeie studente. Tumelo John het probeer uitvra oor die omstandighede van sy dood, sonder veel sukses.
Toe lees hy die Dinsdag in ’n koerant die klein beriggie oor Vukani met die veelseggende slotsin: “Die polisie vermoed geen gemene spel nie.” Vukani Kheswa moet dan selfmoord gepleeg het.
In dieselfde koerant was daar ’n berig van die hofsaak waaroor hulle later in die aanklagkantoor bespiegel het: ’n vermeende rower wat in die hof die polisie daarvan beskuldig dat hulle hom in Brixton se sogenaamde werkwinkel in ’n sak gestop het, en hoe hy daarna, sak en al teen die plafon opgehys, van alle kante gemoker is, vandaar die doofheid in sy een oor. ’n Kaptein Engelbrecht het die aantygings ten sterkste ontken.
“Dis nou ’n rower wat kaartmannetjie is,” het Sithole tot groot vermaak van Kriek opgemerk. “Hy loop met sy oorgehaalde pistool rond en ons moet nou staan en ‘Asseblief, meneer … Hoe lyk dit met ’n koppie tee, meneer?’ ”
En Nkosi: “Die ou probeer net sy bas in die hof red; hy’t mos die skilpad uit sy dop laat kom en al sy tjommies weggegee.”
Tumelo John het die koerant tydsaam toegeblaai en opgevou sonder om te weet wat hy van alles moet dink. Die kêrels by Brixton weet hoe om met skuim te werk, dit weet iedereen. Jy word nie verniet vir ’n moord-en-roofeenheid aanbeveel nie. Maar Vukani, wat sou hom gedryf het om homself te skiet? Moet persoonlike probleme wees, wat anders, ’n ongeluk? Sal wel later uitkom. En dit val hom by waarna hy eintlik in die koerant op soek was. Hy blaai vinnig tot by die ritse kolomme met kleinadvertensies om pryse van tweedehandse motors te vergelyk.
En dan was daar ook die kuier by Busi se oudste broer die vorige naweek in Pimville. Die broer het pas sy eie sakeonderneming begin. Dié Sondagmiddag kom daar ook ander mense op besoek. “Hier kom groot moeilikheid, ek sweer,” sê Busi se broer aan sy buurman en toe hy sien Tumelo John luister na hulle gesprek, lig hy hom in. Hulle skool se raad het bedank. Oor die onderwysdepartement hulle nie tegemoet wil kom nie. Hoe lank sukkel hulle nie om wiskunde-onderwysers te kry nie! Toe hulle eindelik iemand kry, wil die departement hom nie aanstel nie; die man ken geen Afrikaans nie en wiskunde en geskiedenis móét in Afrikaans gegee word.
“En dis nie net by ons dat daar soveel probleme is nie. Sewe skole boikot nou reeds ’n maand lank hieroor. My buurman vertel nou laas Vrydag is die polisie ingeroep na ’n skool in Orlando-Wes …”
Hy bly stil en kyk na die buurman wat verder vertel: “Toe die skoolklok lui en die kinders in die klasse instap, toe breek hulle al wat venster is.” Uiteinde van die saak is dat die polisie kom, maar terwyl hulle probeer om die voorbokke uit te kry, is al vier wiele van die vangwa afgeblaas. “Ek kan julle sê dit het keer gekos of daar was groot moeilikheid. So hittete. Woensdag is ’n protesvergadering …”
“Gesien wat sê die minister van onderwys in die parlement?” val iemand anders hom in die rede. “Is hy nie vir jou ’n ou suurbek nie?” En hy vertel hoe die vent in die parlement gesê het dat as swartmense die lughawe besoek spesiaal om in die internasionale restaurant te gaan eet, geriewe misbruik word. Hy wil hê besoekers moet eers hulle kaartjies en paspoorte wys voor hulle kan sitplek kry. En dié man is minister van swart onderwys! “Dit staan in vandag se koerant. Hoe kan jy keer dat die kinders dit sien? Die koerant sê die man is onnosel, maar al wat aanbly as minister is hy.”
Gelukkig was Tumelo John dié week op nagskof. Gelukkig, omdat hy minstens die hele Woensdagmiddag kon slaap, want laat die middag kom die bevel: almal moet onmiddellik vir diens rapporteer. En die volgende paar dae is al wat Randse polisieman is geen ruskans gegun nie.
Op pad na die Orlando-polisiestasie kon Tumelo John reeds (onder die geraas van helikopters) iets van die verwoesting sien. Uitgebrande voertuie, afgebrande geboue, mense wat haastig wegskarrel, min mense, maar oral oë, oë wat dit uitroep: skok, woede, angs, onsekerheid; of gewoon dik gehuil van die traanrook.
Versterkings van honderde het by die polisiestasie opgedaag, vuurwapens is nagegaan, onlusknuppels uitgedeel en gevlegte skilde. Tussen hulle en die reuse-spreiligte wat die terrein belig, was die rookmis van Soweto met ’n ekstra traangasbyt (soos oorsterk kerrie wat in die buurt ingeroer word), verder gevoed deur die swaar dieselenjins wat dwarsdeur die nag al om die uur in Buffel-patrollies die buurte ingestuur is. (In die donker was helikopters van geen nut nie.)
Asof om iets by te dra, het Tumelo John se groepie so teen twaalfuur hulle eie vuurtjie aangesteek om warm te bly. In afwagting op wat voorlê, bespreek hulle die noue ontkomings van die dag (’n jong konstabel wat uit sy vangwa gepluk word en, geboei met sy eie handboeie, suf geslaan is – pikstele, ysterstawe, ’n tennisraket – voor hy kan losbreek om onder ’n klippereën terug te hardloop) en ander se teenstrydige indrukke: ’n haastige skietbevel by die Orlando-Wesskool, teenoor die besluitlose toekyk as geboue elders voor polisie-oë afbrand.
Tot iemand praat van die onskuldige begin. Montoedi se vriend was een van die konstabels wat uitgestuur is om plakkate af te neem by ’n groep Asingeni’s op pad na die Orlando Sekondêre Skool. Hulle was hopeloos te min, die jongmense het hulle min gesteur aan die polisie, hulle was by die 8 000 sterk, dit het ’n hele driekwartier geneem vir al die skoliere om verby die vangwa te beweeg. Inderhaas is hulle terug na die polisiestasie om te hoor 30 000 kinders is uit verskillende rigtings op pad na Orlando-Wes om te protesteer teen die onderwysvoertaal.
Eers los groepies kinders,
