wil vereer of nie.
In die loop van ’n paar dae kom Deneys Reitz [1927 (1983, inleiding deur Thomas Pakenham): Commando (Southern Book Publishers, Halfway House)] in die Vrystaat op drie sulke groepe af.
At length, we came to Hoopstad town. The place was deserted […] That same afternoon a solitary German trader rode in from the south-east where he was serving with a small Boer commando […] This consisted of twenty men under an officer of the now defunct O.F.S. Artillery […] We spent a week with our friends. They were a ragged crew carrying a queer assortment of weapons, and what little ammunition they had they reserved for shooting game, which abounded, and they seemed quite happy so long as they could keep out of the hands of the British.
Ten spyte van al die sorgvryheid van hulle bestaan lyk hierdie groep eerder na gemoedelike pligontduikers as na ’n “vrykorps”.
So we had shot enough springbok and blesbok for biltong.We rode through this unpeopled waste until, some days later, we fell in with a party of Freestaters near the Sand River railway-bridge. There were nine of them under a Field-Cornet named Botha. They had been trying to derail a bridge, but the English were building block-houses along here and their attempt had failed, so Botha and his men were returning to their haunts in the mountain ranges […] near Wonder Kop. From here they made periodic raids down to the plains, and they must have given a good account of themselves […] Botha told me that he had at one time commanded over three hundred men […] He clung to his title of Field-Cornet, two of his men called themselves Corporals, the rank and file of his army consisted of six men […]
Ten spyte daarvan dat omstandighede vir dié trotse negetal skeefgeloop het, lyk dit of ons te doen het met ’n gevegseenheid wat onafhanklik van ’n sentrale bevelstruktuur geopereer het – die tipiese kenmerk van ’n vrykorps. Hulle mislukking kan ons nie verhinder om hulle as sodanig te beskou nie.
For two days we rode on […], reaching the next village, Fauresmith, by sunset. This place had also been abandoned by its original inhabitants, but we found it occupied by men little better than bandits. As we went up the main street a number of unkempt individuals rushed at us, rifle in hand, and ordered us halt. They crowded round threateningly, with shouts of “Maak dood die verdomde spioene” (“Kill the cursed spies”), although they must have known that we were nothing of the sort, and only wanted a pretext to rob us.
Ook vrybuiters, benewens pligontduikers en “vrykorpse” het die jong Reitz teen dié laat stadium van die oorlog in die Suid-Vrystaat aangetref.
Veral in die laaste fase van die oorlog is dit waarskynlik dat generaal Mentz se kommando as ’n “vrykorps” geopereer het – sien Blink Frans Naudé se opmerking dat hulle verkieslik op die grense van De la Rey se bevel optree. Die stand van sake gedurende die vroeëre fase is meer twyfelagtig. Hoewel daar nie aanduidings was dat kommandant Mannetjies Mentz in die Brandwaterkom deur die Britse magte aan die Boerebevel verkla is nie, is die vraag eerder: aan wie sou hulle hom kon verkla? Die Vrystaatse opperbevelhebber of hoofkommandant, generaal Martiens Prinsloo, was in die Kom onder Britse bewaking. De Wet was aan die vlug, en al sou hy opgespoor kon word, sou ’n klagte aan hom die offisiële status as nuwe hoofkommandant gee.
In die laaste fase van die oorlog is daar na bewering lasbriewe deur beide die Boere en die Engelse magte vir Mentz se inhegtenisname uitgereik – ’n aanduiding dat hy hom aan die gesag van niemand onderwerp het nie.
Volgens oorlewering het Mannetjies Mentz voortgeveg, ten spyte van die beweerde lasbriewe, tot vrede onafwendbaar was en hy sy kommando ontbind het. Maar dis tóé dat De la Rey vir Mentz en sy kommando in die bresse getree het. Dui dit daarop dat die Boerelasbriewe nie té ernstig opgeneem moet word nie? Met ’n paar getroue volgelinge – en De la Rey se hulp – glip hy oor die grens na Portugees-Oos-Afrika en verdwyn in Duits-Oos-Afrika.
Ek groei op tot ’n amateurgeskiedkundige, en is in staat om die vertellinge uit my jeug met dié van die opgetekende geskiedenis te vergelyk. Dit tref my vroeg dat die figuur van Mentz nooit in geskrewe geskiedskrywing voorkom nie.
’n Populêre bron, van die chauvinistiese soort wat kom met kits-oordele van “held” of “lafaard”, is dr. Jacques Malan se Die Boereoffisiere, 1899-1902 [1990: J. P. van der Walt, Pretoria].
Onder “Mentz” verwys ’n alfabetiese register en fotobronne ons na:
Mentz, kmdt. Frans Egebertus (1849-1933): kommandant, Heilbron-kommando. Hy breek in 1901 saam met De Wet deur die blokhuislinie tussen Kroonstad en Lindley. Van die Mentze wat diens doen as Boereoffisiere word kommandant F. E. die meeste in die literatuur vermeld. Volgens prof. S. B. Spies se Methods of barbarism [1977: Human & Rousseau, Kaapstad] verklaar hy op ’n vergadering van offisiere te Vereeniging op 15 Mei 1902 dat daar ongeveer 200 gesinne onder sy beskerming is, en dat hy nie meer oor genoeg proviand beskik om die oorlog onbepaald voort te sit nie. Volgens dr. A. M. Grundlingh, in Die “Hendsoppers” en die “Joiners” [1979: HAUM, Kaapstad], waarsku kommandant F. E. by dié geleentheid dat die Boere die wapen sou neerlê indien die stryd voortgesit word.
Mentz, kmdt. H.: Hy veg as luitenant onder generaal Beyers. 1910-1924: LV vir Soutpansberg. Kolonel in Wêreldoorlog I. 1919-1921: Minister van Lande, in die Smuts-regering.
Mentz, veldk. N. J. (1845-Jan. 1900, † Acton Homes) van die Ermelo-kommando – sy graf in Natal gee sy geboortedatum aan as 1847 en identifiseer hom as van die distrik Heilbron.
Nie een van dié persone pas die patroon van generaal Mannetjies nie.
Deel 3 van Die Suid-Afrikaanse biografiese woordeboek, onder die hoofredaksie van drs. D. W. Kruger en C. J. Beyers [1977: Tafelberg, Kaapstad] bevat die volgende inskrywings onder “Mentz”:
Mentz, Hendrik (1877-1938). Die latere minister. Die inskrywing verskaf inligting wat, met die eerste oogopslag, van belang kan wees. Kolonel Mentz is in die Wittebergen gebore. Die Wittebergen en die Roodebergen vorm die Brandwaterkom (so genoem na die kort rivier wat daar ontspring en in die Caledonrivier vloei).
In dié kom of vallei gee hoofkommandant Marthinus Prinsloo op 29 Junie 1900 aan generaal sir Archibald Hunter oor met die meerderheid Vrystaatse burgers, terwyl vroue en kinders toekyk uit die beskutte kranse waar hulle hul toevlug neem vir die loop van die oorlog.
In die Nekke of Poorte wat toegang tot die Kom verleen, het generaal Mannetjies Mentz die eerste keer die vrugte van sukses geproe.
Kolonel Hendrik Mentz word egter in Johannesburg groot. Verder is daar geen aanduidings dat hy ooit in die omgewing van die Brandwaterkom was nie, siende dat hy aan die Natalse front onder generaal Ben Viljoen en daarna onder generaal F. C. Beyers geveg het. Hoewel die generaal Mentz na wie ons soek die (mees) algemene familienaam Hendrik kon dra, weet ons nie of hy dit met die kolonel gedeel het nie.
Kolonel Hendrik was bestem vir ’n publieke lewe ná die oorlog. Hy voer, as brigadekolonel, die Derde Berede Skutters in die Unie se kampanje in Duits-Suidwes-Afrika aan. Hy word deur generaal Louis Botha aangestel as militêre goewerneur van Windhoek. As minister van lande is die Mentzmeer na hom vernoem. In 1920 word hy die Unie se eerste minister van verdediging (’n feit wat nie deur Malan vermeld word nie). Hy woon verskeie konferensies by en lê die grondslag van die Suid-Afrikaanse vloot voordat hy in die 1924-verkiesing verslaan word.
Ten spyte van sy besige openbare lewe, skryf dr. J. Ploeger in sy bydrae tot die Biografiese woordeboek, was “dit nie bekend […] wie sy moeder was nie” – en dít ’n korte vyftig jaar ná sy dood! Hierdie opmerking herinner ons hoe vlugtig persoonlike besonderhede van selfs openbare figure is – veral in ’n oorwegend mondelinge gemeenskap.
Die ander twee inskrywings onder “Mentz”
