gewapende burgers die Brits besette Middelburg, Transvaal, vroeg een Mei-oggend in 1902 onder die skuiling van die eerste koue binnesluip. ’n Runnik en die onverskillige hoefklap van ’n perd verdwyn in die dorpenaars se donker drome, want daar is ’n verposing in die stryd: oor die hele land bespreek Boereoffisiere vredesvoorwaardes met hulle burgers en onder mekaar.
Dit is die uur waarin selfs die ipekonderis sy eie simptome gediagnoseer het en nou tevrede slaap. Dis die uur waarin die slaaplose oplaas sluimer. Die gewete swig uiteindelik voor vermoeienis, want dis nou eers tweede hanekraai.
In stilte beset die burgers die tronk. Die bewaarders, onder die bevel van ’n Engelse onderoffisier en merendeels bestaande uit hensoppers of hanskakies, is nou nog dronk van die vorige aand se ietwat vroegtydige viering van die vrede.
Die storie lui dat die burgers onder die bevel van generaal Mannetjies Mentz en sy getrouste volgelinge staan. Hulle is op pad na Delagoabaai om ’n vrede te ontsnap wat hulle uitsluit. Voordat hulle egter aan hulle eie veiligheid dink, is dit nodig om ’n lid van generaal Mentz se kommando, Rooi Roux, uit die Middelburgse gevangenis te bevry – hy word aangehou op ’n klag van moord op ’n Engelse offisier. Die gewonde offisier is na bewering met die kolf van sy geweer papgeslaan, soos dit Rooi Roux se manier in geslote geveg met die vyand is.
Generaal Mannetjies Mentz laat die paar gevangenes vry. In hulle eie tronkselle sluit hy die bewaarders toe. Toe die kommando die tronk en die onbewaakte barakke met dinamiet in die lug blaas, met die nuwe gevangenes en al, ruk die dorp uit sy diepe slaap.
Die dweper sien die aarde bewe en voor hom oopgaan. Hy sal voortaan tussen uitverkorenes leef. Die ipekonderis sterf aan ’n geweldige bloeding op die brein. Hy verbaas hom oor die afwesigheid van pyn en oor sy vermoë om in sy “sterwensuur” tot op die stoep te stap. In die vervolg trap die slaaplose dou tot met die eerste lig.
Sommiges beweer Mentz-hulle stroop winkels van lewensmiddele wat hulle by die konsentrasiekamp buite die dorp besorg. Daar word gesuggereer dat twee ruiters, een aan elke kant, Rooi Roux met moeite regop op sy perd hou, terwyl hy Kent gij dat Volk sing, want, kenmerkend, was Rooi Roux nie kieskeurig oor sy drinkmaats of die geleentheid ter viering nie – veral nie nou dat die datum vir sy krygsverhoor vinnig nader nie. Voordat generaal Mannetjies Mentz en sy kommando die dorp uitry, sonder haas, en met of sonder lewensmidddele bestem vir die konsentrasiekamp, herken heelwat Middelburgers hom en sy twee vernaamste adjudante, veldkornet Voss en Niemann. Weens ’n uiterlik wat hom agtervolg, ook waar hy nie gaan nie, is dit veral Niemann wat opvallend teenwoordig was in Middelburg. Aldus die storie.
Wie ook al verantwoordelik was vir die ontsnapping van die aangehoudenes, dit was nie generaal Mentz nie. Dit kon enigiemand anders wees, luitenant Henri Slegtkamp2 met die jammerlike oorblyfsels van kaptein Jack Hindon se verkenners dalk, maar nie generaal Mannetjies Mentz nie.
Selfs oppervlakkig gesproke strook die dorpstorie nie met die min feite tot ons beskikking nie. So, byvoorbeeld, kon Rooi Roux nie sing nie, nie om sy lewe te red nie. Hy was nie ’n selfbewuste soort mens nie, maar menige bakleiery ontstaan om ’n besope Rooi Roux so ver te kry om te probeer sing. Tweedens, dit was ook nie Rooi Roux wat bevry is nie, wié ook al wié bevry het. Vir Rooi Roux was alle redding te laat, want teen Mei 1902 is hy langer as ’n jaar reeds dood – ten einde laaste byt hy in Maart 1901 naby Marico in die stof in ’n opdraande stryd tussen sy vertroude geweerkolf en ’n Britse saagbajonet.
Laat ons argumentshalwe aanneem dat die beweerde feite met die waarheid strook. Dan ook kon die invallers nie generaal Mentz en sy kommando wees nie. Ten tyde van die Middelburgse inval was hy, vergesel van veldkornet Voss, Niemann en Blink Frans Naudé, al oor die Transvaalse grens in Portugees-Oos-Afrika.
Hier is ’n voorbeeld hoe mondelinge oorlewering kreatief op die geskiedenis inwerk. Daar is ook verdere voorbeelde, nie altyd spesifiek uit die Suid-Afrikaanse Oorlog nie.3
Dieselfde voorval wat die geskiedenis aandik, kan ironies ook gebruik word om aan te toon hoe mondelinge oorlewering die geskiedenis verskraal. Volgens oorlewering was generaal Mentz en sy kommando teen die einde van die oorlog dikwels in die Middelburg-omgewing bedrywig. Laat ons argumentshalwe aanneem dat dit histories korrek is om die meeste van die insidente in die Middelburg-omgewing aan hom toe te skryf. Het hierdie “kleurlose” maar werklike insidente, en generaal Mentz se aandeel daarin, in vergetelheid verval omdat dit minder “dramaties” of “heroïes” was as die een insident wat wel onthou word, naamlik die inval in Middelburg om Roux te bevry? Vandag nog word barste in huismure uitgewys as ’n gevolg van die ontploffing by die tronk.
Verskraling, soos ook kreatiewe aandikking, is die direkte gevolg van dié verdigsel.
Hoe gaan ons dus te werk om vas te stel wie Mannetjies Mentz was?
’n Moontlikheid is dat hy nie werklik Mannetjies Mentz heet nie, maar sonder om noodwendig ’n fiktiewe persoon te wees.
Hierdie moontlikheid is nie so vergesog as wat dit mag klink nie. “Kommandant Jan Vorster, alias Jan Pieter Retief, Kaapse Rebel” deur dr. P. W. Vorster [1987: Military History Journal 7,4] vertel die verhaal van kommandant Jan Vorster (1846-1925) van die distrik Hay, Griekwaland-Wes. Hy word op 5 Augustus 1900 by Potchefstroom gevange geneem. As Kaapse rebel staar hy swaar gevangenisstraf in die gesig, en gee daarom sy naam aan as Jan Pieter Retief van Johannesburg. In September 1900 word hy na Ceylon gestuur.
Vanuit Diyatalawa ontwikkel Vorster ’n elementêre “kode” – ’n verwysingsisteem om met sy familie in verbinding te bly. Hy teken sy briewe aan familielede as J. P. Retief. Ten spyte daarvan dat die owerheid sy briewe sensor, stel die Engelse nooit sy identiteit vas nie. Met die vrede in 1902 gee hy voor om ’n Hollandse burger te wees wat aan Boerekant geveg het, want amnestie sluit Boereoffisiere uit die Britse kolonies uit. Ná afkondiging van gunstiger amnestievoorwaardes kom kommandant Vorster op 15 Julie 1903 uit Holland in die Kaap aan.
Is dit moontlik dat Mannetjies Mentz so ’n naam as ’n alias aanvaar het? In sy geval is daar egter geen aanduiding dat ’n kode gebruik was nie. Indien hy soos kommandant Vorster ’n alias gebruik, dan is dit waarskynlik om sy ou naam in onbruik te laat verval. Om welke redes ook al, die ou Mannetjies Mentz (onder watter naam ook al) moes van die toneel verdwyn.
Tweedens: was Mannetjies Mentz nie, byvoorbeeld, ’n soort “kollektiewe” eienaam nie, geskep met die uitsluitlike doel om ’n kapstok te wees vir ’n spesifieke soort optrede waarvoor niemand verantwoordelikheid wou aanvaar nie?
Is dit ondenkbaar dat die naam “Mannetjies Mentz” geskep is met die spesifieke motief om aanspreeklikheid te ontsnap? Is dit ondenkbaar dat die sinsnede “die hand van Mannetjies Mentz” ’n manier is om toerekenbaarheid, moreel of andersins, op te skort (of te verwys, of uit te stel, of oor so ’n breë omvang moontlik te versprei)? As die opskorting van skuld sou dit dan funksioneer as ’n sekulêre weergawe van “’n handeling van Bo” (of, soos ander sal sê, “uit die dieptes van die Duisternis”).
In Amerikaanse Engels, waar name in die ghetto uiteraard van minder belang is en dikwels diens doen as ’n “skuiling”, is ’n naam soms ’n handle: in ’n geval soos dié wat ons nou oorweeg, is ’n naam ’n blote handvatsel om koffers so vinnig moontlik uit die regterhand van toerekenbaarheid na die linkerhand van verontskuldiging te verskuif. Dit is ’n haak waarmee ons wolbale van die spoorlyn verwyder terwyl die lokomotief nader stoom.
Verdere moontlikhede is legio. Veronderstel ons stel vas dat Mannetjies Mentz wel ’n historiese figuur was. Laat ons verder veronderstel dat hy besonder onbekwaam as kryger was. Iedere keer dat hy ’n geweer in die hand neem, het hy homself in die voet geskiet. Hy was ’n bespotlike figuur, die toonbeeld van onvermoë eerder as een van bekwaamheid, en hy dra die rang van “generaal” slegs in ’n satiriese of ironiese sin.
