aan sy sy hê om gereed te wees om sy geweer te laai en die kruit vas te stamp. In plaas daarvan besluit die geskiedenis dat sy ’n wilde en wulpse Hottentotwyfie was wat Bezuidenhout na sy eie wellustige en harde hand geleer het.
“Die waarheid moes eenvoudig uit, en so verander ’n volksmite in die verontskuldigende oë van die eerbiedwaardige volksvadere in ’n stinkstorie,” sê die veteraandrawwer terwyl hy ’n stewiger pas aangee terug huis toe.
“In die geval van Bezuidenhout en De Lange kon dit nog weggesteek word. Wys my ’n skoolboek wat die waarheid vertel! Wyle ou Uys7 het ek geken. Die volksvadere vergewe of vergeet die ou oproermaker nooit vir die waarheid nie.
“Dis nie noodwendig dat Mannetjies Mentz sleg was dat ons so min weet nie,” sê die drawwer, “ás hy inderdaad sleg was – dit beweer ek nie. Dit is alles ’n voorveronderstelling om te verduidelik waarom die geskiedenis Mannetjies Mentz moontlik kon vergeet het. Waar daar een moontlikheid is, bestaan ’n hele lot ander moontlikhede daarnaas,” sê die drawwende man.
Is daar ’n moontlikheid dat hy en generaal Mentz familie was?
Die man staan skielik botstil. Nee, sy ma het dit altyd ten sterkste ontken, en sy was ’n kenner van al die kinkels en kabels in hulle familie, binne en buite die huweliksbed. Hy is skielik uitasem, en stil soos in dié stories waarteen hy waarsku.
Nooit voorheen en ook nooit daarna erken enigiemand aan my ’n familieverwantskap met generaal Mannetjies Mentz nie – al is dit waarskynlik dat ek in my soektog op die een of ander veraf familielid sou afkom.
Opsommenderwys kan ons ons posisie aan die begin van ons soektog na generaal Mannetjies Mentz soos volg verduidelik: Ons het nóg ’n naam wat ons kan lei na spesifieke gebeure, nóg het ons die sekerheid van spesifieke gebeure wat ons uiteindelik kan lei na ’n persoon, met so-en-so ’n naam.
Dié onbenydenswaardigheid kan ons illustreer aan die hand van dr. Jan Ploeger se biografiese inskrywing oor kolonel Hendrik Mentz in die Biografiese woordeboek, waarvolgens dit onbekend sou wees wie kolonel Mentz se moeder was.
Kolonel Mentz was ’n publieke figuur. Volgens die inskrywing in die Woordeboek lei hy ’n besige huislike lewe: Hy was twee keer getroud. Hy het twee van sy vyf kinders uit die twee huwelike oorlewe. Dit laat ons met verbasing dat niemand, niemand in die relatiewe kort vyftig jaar ná sy dood enigiets oor sy moeder weet nie.
Ek vra my af of daar nooit ’n geleentheid is waarbinne dié inligting ter sprake kom nie? Was daar nooit ’n geleentheid om byvoorbeeld te sê: “En dit was my moeder se geliefkoosde gereg” nie?
Sê een van die twee mevv. Mentz nie geïrriteerd nie, in die plofbaarheid van ’n stereotiepe huislike situasie: “Al wat ek hoor, is van jou ma se kookvernuf. Ek weet niks van haar nie”?
Oorleef in die herinnering van haar geliefdes geen persoonlike karaktertrekke van die moeder van kolonel Hendrik Mentz nie, selfs al is sy bloot die stil, kleurlose ou tannie wat op die agtergrond van stoel tot stoel skuifel? Het die kolonel, of sy oorlewende eggenote, nooit rede om sy kinders van hulle ouma te vertel nie? Bly geen foto’s of dokumente, geboorte-, doop-, doodsertifikate bewaar nie? Bly daar geen droë, blink kalbassie oor nie, waarvan iemand kon sê: “Tot op die been van haar vingers het Ouma hiermee onse kouse gestop”?
Is daar geen blywende beskrywing wat ons in staat sou stel om teruggevoer te word deur middel van ’n oorsaaklike ketting na ’n persoon met hierdie-en-hierdie naam, ’n persoon wat ook die kolonel se moeder was nie?
Wat die geval ook al mag wees, dit lyk asof die volgende as ’n historiese uitgangspunt aanvaar moet word, in ieder geval, as ons met mondelinge oorlewering van historiese feite te doen het: soos die generasies tussen die lepel en die mond vergroot, val daar meer historiese pap op die grond.
Waarom, dan, volg ons ’n doodlooppad in ons soektog na generaal Mannetjies Mentz? Is dit nie blote tydmors nie? Is die lewe nie te kort om met stories uit jou jeug op loop te gaan nie? Daar is meer as een antwoord, maar die belangrikste is dat sommiges van ons selferkende amateurs is. Ons lewens word nie deur sillabusse en sperdatums gebind nie. Uit die oogpunt van die professionele historikus, hoe is die amateur anders definieerbaar as ’n vermorser van tyd? Maar die tyd is sy eie, soos ook sy kort lewe.
Tweedens, soos dit sal blyk uit die sentrale gedeeltes van dié soektog, my eie onmiddellike familiegeskiedenis is verweef met meer as een insident wat gebind is aan generaal Mannetjies Mentz – vir ’n hele geslag oorheers die ingryping van Mannetjies Mentz die lot van die Naudés (al praat hulle selde selfs onder mekaar daaroor). Ek laat dit aan die leser oor of dié verweefdheid afgemaak kan word as “legende” of “volksvertelling”.
Derdens glo ek dat ek afgekom het op onafhanklike dokumentasie wat, indien dit nie die bestaan van generaal Mannetjies Mentz afdoende bewys nie, tog daartoe sal bydra dat ’n aanspraak op die historisiteit van die generaal met meer erns opgeneem moet word.
Hierdie nuwe dokumentasie het ek uiteindelik in die agterplaas van my eie familiegeskiedenis gevind. Dit bestaan uit ’n bandopname, gerig aan my, van my grootmoeder Ounooi wat ’n jong kind in die winter van 1900 was, en uit ’n geskrewe weergawe van my oom Blink Frans wat tussen 1900 en 1909 deurentyd aan die sy van generaal Mannetjies Mentz was. Dié twee dokumente word hier aangebied as deel 2 en deel 3.
Die derde onafhanklike bevestiging is verkry uit die nagelate dokumente van generaal Coen Brits, bevelvoerder van die Derde Brigade van die Unie se inval in Duits-Oos-Afrika in 1916-17. Hierdie rapport van Britz aan generaal J. C. Smuts is nie voorheen gepubliseer nie, dalk as bewys hoe Mentz uit die geheue van ’n volk verdwyn het (óf as ’n doelbewuste poging om hom te laat verdwyn, maar moontlik ook weens natuurlike redes). Dié dokument word hier aangebied as deel 4.
Dit is eers gedurende latere jare dat ek my vermoedens deur dokumentasie gestaaf kon kry. In die voorafgaande jare maak my soektog van my hoofsaaklik ’n ekspert oor diegene wat die familienaam “Mentz” dra.
Ek leer die verskeie vertakkings van die familie van mekaar onderskei – behalwe as Mannetjies Mentz ter sprake kom. Oor hom swyg alle geslagsregisters. Geboorte- en doopregisters bly sonder sy naam, selfs nadat ek oortuig is dat ek generaal Mannetjies Mentz nou kan identifiseer as ’n historiese figuur.
In die loop van bykans twintig jaar neem my soektog min of meer ’n vaste patroon aan, ’n patroonmatigheid wat aangehelp word deur die aard van my beroep wat ek byna per toeval naas my stokperdjie beoefen.
Die beroep hou my voortdurend op die pad, van dorp tot stad tot dorp. Daar is dié plekke wat ek nog nie voorheen besoek het nie, en die telefoongids open nuwe moontlikhede. Hierdie soektog word ’n leefwyse. Die gidsinskrywings maak selde of nooit ’n natuurlike einde aan ’n soektog ter plaatse nie: daar is voortdurend nuwe gidsinskrywings, veral in die stede, en ou gidsinskrywings verdwyn uit die ontvolkte platteland.
Dit is by hoë uitsondering dat ek dieselfde Mentz ooit meer as ’n enkele keer teëkom, behalwe dié wat in die loop van jare “vriende” word – die oudstes onder hulle, meestal.
Met die tyd word diegene met die laaste naam “Mentz” vir my soos vervreemde familie. Soos met besoeke aan vervreemde familie maak ek nie afsprake nie. Afsprake loop te maklik met die foon in die hand dood.
Ek daag bloot by die voordeur op, vra of ek mag inkom. Op sigself is dit ’n versoek wat moeilik genoeg is om te weier. Van daar neem sake hulle eie loop, met die vrymoedigheid om byvoorbeeld aan ’n huis in Roodepoort te sê: “Ek ken jou oom in Parow.”
Honderde, dalk duisende kere klop my hart vinniger, boem-boem-boem,
