was – ongeag hóé goed sy dié rol vervul het. Soph sou langer Ma se kind wou bly.
Pa, oom Giepie en oom Frans is op kommando. Aanvanklik veg al drie in die Bethlehemse kommando onder generaal Swart Migiel Prinsloo, die bittereinder-broer van ou Martiens. Dis veral oom Blink Frans wat ’n rol het in die storie wat ek hier vertel, van Mannetjies Mentz se ingryping in ons lewe teen die Skuiltes. Van Frans, my lieflingbroer, se vreeslike kant van die saak weet ek eers meer as veertig jaar later ten volle, toe hy sy gladde pen opneem – en tóé ook weet ek eers van sy skuldgevoelens en sy vertwyfeling deur die baie jare heen. En tóé eers weet ek van sy onvermoë om dit, sy skuld en twyfel, tot ’n balans te bring. Dis Frans se storie en Frans het dit beter vertel. Dis nie ’n maklike of ’n mooi storie nie, maar ek sluit dit hierby in.
Ma en aunt Anne, wat ons teen middelsomer sou begrawe, staan saans met verkykers om brandende plaashuise te eien. “Gert Griffiths se vrou en kinders soek vannag ander slaapplek.” “Vanaand brand Nooitgedacht se opstal.” “Dis ook maar ’n geluk tant Annie lê met die kanker by haar suster op Senekal.” En die naam van generaal Hunter word ’n vloek, veral omdat hy selfs die dorpe nie spaar nie. Wanneer Ma-hulle nie teen die horison na rook soek nie, kyk hulle pad-af of die Witsies nog nie aan die kom is nie.
Vroue en kinders in waens, allerhande soorte Kaapse karre en selfs ’n spaaider met ses osse ry oor ons plaas van hulle afgebrande plaashuise na die dorpe toe. Bedags is hulle uitgelewer aan kaffers en, erger, hensoppers en joiners. Ma gee oornag en sop en troos, en stop in menige verslae hand ’n verleë emmertjie dun wintersmelk en ’n brood toegedraai in ’n klam gaasdoek vir die pad.
Hoe meer Ma sien, des te meer vasberade is sy dat ons ons nie hier soos muise in ’n waenhuishoek sal laat vastrap nie.
“As daar af te brand is, dan brand ek my eie werf af,” sê Ma. “Ek sweer, as Jan Witsie nie kom nie, dan verraai ek sy leeftyd van smokkel aan al wat Kakie is.” Aunt Anne bevestig haar geloof in die Witsies: “Hulle sal kom.”
En die Witsies kom! In die loop van drie dae kom hulle in groepe: die vroue en kinders op ’n wa; die mans te perd agter drie troppe vee. “As die Engelse twee opkommandeer, dan is een trop oor,” sê Jan Witsie van sy troppe vee. Dieselfde dag nog verdwyn twee troppe beeste in ’n kloof op, na die Skuiltes. “Net die allersterkstes, Jan. ’n Tweehonderd stuk goeie Uysbees, een van ons vir een van julle syne, tot die getal vol is.” Die tweeling tel sing-sing af: “Een vir Uitkyk, een vir die Witsies.” ’n Groot hoeveelheid vee bly agter om op Uitkyk deur Witsies opgepas te word. Daagliks daarna volg troppie vir troppie skaap bergop.
Jan en sy groot seuns praat op die agterstoep met Ma, koue hande om warm bekers koffie. Tot laatnag ghries hulle die waens in die lig van ’n lantern.
Daar is net dae oor voor die vertrek. Ek kom om die hoek waar Ma, oorlede aunt Anne en die Witsievroue waterdigte seilsakke vir mielie-, boontjie- en ertjiesaad op die agterstoep stik terwyl hulle gesange en Hallelujaliedere op Sesotho en Hollands sing, heupe swaai en hande klap. Tussenin rook hulle hul lang rietpype en Ma stuur haar snuif om. Party neem dit deur die neus, maar ander sit die knippie snuif so onder die lang onderlip.
Vir my lyk dit onsedelik, soveel so dat Ma dit raaksien. Sy sê: “Eerder ’n Wederdoper of ’n Sionser met ’n lied in die hart as ’n Dopper om in die oorlogstyd deur die oog van ’n naald te gaan.”
Ma sê: Prijs den Heer. Die Witsievroue antwoord in ’n koor: Alleluja, alleluja! Prijsenheer! Amen, Amen!
Daar is iets vals aan die uitbundige godsdiensuitinge, ál asof dit die trane moet afweer en die vroue gereed maak vir ’n tyd dat hulle sal weier om Prijs den Heer saam met Ma te sing. Onrustige nagte deur hoor die kinders hoe grootmense by die waens stry oor wat moet bly as vuurmaakgoed vir die Kakies en wat moet saamgaan Skuiltes toe. In die bitter koue van die eerste lig word ons lomerig wakker met dieselfde “dit gaan saam, maar dat bly” waarmee ons die vorige aand aan ’t slape geraak het. Niks is ooit deur die lang nagte beslis nie, so voel dit vir ons.
Ons kinders sink pekelbalie ná pekelbalie met klippe in die gronddam sodat die hout dig kan uitswel teen die hoepels. Môreoggend slag ons vark.
“Jou hansvark ook,” sê aunt Miems, en oom Japie gaan aan die skreeu dat jy hom wie weet waar oor die werf kan hoor.
Wat ek van daardie winter onthou, is veral die bittere en nat koue. Reën, kapok, sneeu en mis – selfs ou-ou Witsies onthou nie ’n erger winter in menseheugenis nie. Onder die wilgebome by die populierbos lê die ys dae lank sonder om te smelt. Ons loop vandag met die laaste balies dam toe, sê Ma, en oom Japie maak ’n vuisie in my hand en die velletjie bars al teen die ou kinderkneukeltjies langs van die koue.
Ek was toe twaalf, maar na sestig jaar kry ek nog nagmerries by die gedagte daaraan, skielik is daar bloed in my hand. Sies tog, arme oom Japie!
En as ek moet sê hoe die winter geruik het, dan sê ek dit het bedags na misrook geruik en saans na veld- en huisbrand. Hoe het dit gelyk? Dan sal ek sê ons het hier vlak voor ons oë vasgekyk teen ’n wasige misrook en alles was blou van trane, asof ons doer na die Wittebergen kyk. Oor die werf praat almal hard, met ’n winterhelderte en afskeid se gelykpraat.
Ná Boekevat sê Ma vannag moet almal vroeg gaan slaap.
Ons weet van die Skuiltes, uit stories toe die Boesmans nog daar weggekruip het, en hoe Pa en sy broers niks met hulle daar kon uitrig nie. Tot die Witsies uit die Hoek hier aangekom het – en waar Pa-hulle vir twintig jaar nie die Boesmans uit die Skuiltes kon kry nie, bring die Witsies met hulle die kennis dat byeswerms slaag waar lood en kruit misluk. “En toe die Basotho’s in die laaste oorlog daar skuil, toe los ons die bye teen húlle,” lag Pa. “Ons leer ook.”
“Eerder saam met die Witsies in die Boesmanskuiltes, as om hier vir Hunter se voorhoedes te wag,” sê Ma.
Natuurlik slaap ons kinders daardie nag nie veel nie. Die vooruitsig van die trek na die Skuiltes is iets soos ’n Krismis in daardie mistroostige wintertyd, met Ma wat met elke skemer wonder: Wie se huis sou dit nou wees wat daar brand? As ek moet raai, dan is dit die opstal van Gert van Rooij.
Terwyl ons nog slaap, slag en pekel die Witsies al wat vark is. Wakker het die grootmense nie geduld met ons nie. “Bly net onder ons voete uit.”
Maar eers deel Ma wapens uit, en daardie wapens vertel die storie van ons familie – selfs voordat ons Uitkyk toe is. Daar is die Brown Bess-vuursteenslag waarmee ons, meisie- en seunskinders, leer skiet het. En die Bess wat my oupa omgebou het in ’n doppieslot voordat hy van McClear Town na Bethlehem getrek het met die natrek. Sniders uit die Basotho-oorloë, twee Martini Henri’s wat Pa en Jan Witsie uit die Transvaalse Oorlog van Majuba af teruggebring het.
Die Witsies sweer by hulle Remingtons met die buismagasyn onder die loop, en Ma is daarmee tevrede. Pa het haar voldoende vertel van die jagtogte in Zoeloeland en hoe die Witsies ná elke skoot blitssnel hul greep op die loop verstel om die geweer tot ’n nuwe ewewig te bring.
Vanaf dié dag loop Ma nie weer sonder die Colt-pistool in die voorskootsak nie, en dit was ’n verkeerde ding.
“Maar as dit op skiet uitloop, is dit die Witsies se roers en die Here wat ons sal moet beskerm,” vlei Ma. Ek dink nie Ma het ooit uitgevind tot welke uiterstes Jan Witsie se buismagasyne ons in die toekoms tot redding sou kom nie – ek self het eers uit oom Blink Frans se storie daarvan geleer, meer as veertig jaar later.
Met die eerste oggendson beweeg die waens, buite bereik van Hunter en sy stadige Engelse waens en vyfponders. Dan nog ’n harde dag of twee tot by die Skuiltes – of so reken ons.
Oor
