dat die Engelse ons nog nie gehoor het nie.” Dwarsdeur die kabaal van dié nag, ’n lang nag totdat ons van uitputting aan die slaap raak met die môrester, kyk Ma nie om, of sê ’n dooie woord om ons stil te maak nie. Sy sit net so op die voorkis, stug, met haar hande gevou oor die voorskoot waar die Colt snoesig soos ’n klein katjie in een sak lê.
Die kinders stap lang ente, of ry in ’n ander wa, eerder as om Ma so stil daar op die wakis langs die drywer te sien sit. Dié nag raak ons aan haar nuwe stiltes gewoond – maar deur die oorlog bly dit as ’n selfverwyt in ons ore raas.
Ek dink ons weet almal dat hierdie ’n tyd van afskeid is. Wanneer Ma weer ons ma word, sal almal behalwe oom Japie te groot wees vir troos en vertroeteling.
Dit is moeilik om die vinger presies te lê op hoe Ma verander het, so handomkeer, daar agter die eerste koppie van waar Uitkyk se opstal nie meer sigbaar is nie. Wat het dan verkeerd geloop in die kort duur waarin ons gedryf is om ’n ongemaklike skuiling te soek teen aunt Anne se lyf wat nog hoekig soos dié van ’n jong meisie was, daar op die snerpwit Vrystaatse wintergras terwyl die ryp onder ons gebarste kaalvoete ontdooi? Dit is ’n saak van onmoontlikheid om dié verandering te verklaar. Dis so onmoontlik soos om ’n vinger presies op dié punt van ’n negeoog te lê en te sê: “Hier lê die kwaad.” Veral omdat Ma, in die maande wat gevolg het, beter na ons sou kyk as wat van ’n ma verwag kan word.
Ons kom oplaas by die Skuiltes uit – maar dit neem ons nie net twee dae nie. Ons rol die klippe weg en kap die bosse uit, om die pad uit die Nek al met die kloof langs oop te kry. Maar ons leef al te lank in veiligheid vir dié pad om nog ’n pad te wees. Ons dink nog daaraan as ’n geheime roete na veiligheid, maar jare se onbruik het dit in ’n donga verander.
“Dis ons eie skuld,” sê Jan Witsie. “’n Slim man kyk beter na sy wegsteekgoed as sy oopgoed. Ons moes dié skuilpad in stand gehou het, gereed vir vandag. Maar toe dink ons dat ons deur die swartste nag kon sien.”
Ons pak die waens af. Die meeste goed kom met pakosse, of op sleë by die Skuiltes aan – die res dra ons met ons kaal hande kloofop. Onder die Skuiltes sou Ma nie langer net vir haar huisgesin verantwoordelik wees nie – en iewers diep onder verkwalik ons haar hieroor sonder om dit eens self te weet. Sy sien besorg om na dertig, vyftig, sestig, ’n stam wat kom en gaan. Sy sien om na die kos, party dae minder as ander dae, maar sy kry almal gevoed. Sy organiseer groot en klein. Die halfgeletterde leer die ongeletterde lees, skryf en reken, en dit is meer as wat Ma voor die oorlog vermag het.
En die Skuiltes word die gevreesde siektes nie gespaar nie. Waar sy voorheen die enkeles kon afsonder om die siektes te isoleer, neem masels, kinkhoes en pampoentjies hier van Skuilte tot Skuilte oor.
Teen kinkhoes kook Ma seeppotte vol kattekruid, mak dagga, oondbossie en willeals, met naeltjies en heuning. Sy meng dit met Hofmannsdruppels en ander tweede, diep gelowe uit Dr Lennon se Huis Apotheek. Teen die masels meng sy swael en suiker en dikmelk en dassiesweet. Vir die asma … Nou ja, ’n ou mens vergeet dié dinge. Maar dit alles gooi sy in kalbasse. Sy stuur dit van Skuilte tot Skuilte langs, vir gebruik deur grootmens en kind.
As niks help nie, sê Ma: “Nou bid ons hom aan die lewe.” Dikwels deur die nag hoor ons hoe sy die lewendes roep met Prijs den Heer om die sterwendes te red. Eers is daar net ’n bromneurie uit die ander Skuiltes. Dán word dit duideliker as ’n sagte Prijs den Heer soos redders nader kom, totdat hulle uit volle bors sing voor die Skuilte waar die dood dreig om as Ma se ongenooide gas na binne te kom.
Dit help ons niks om ons koppe onder die komberse te druk nie of om styf teen aunt Anne se ongemaklike lyf te lê nie. Dit weergalm bergop en bergaf: Prijs den Heer.
Die eggo, bergaf en -op in die donker klowe en van Skuilte tot Skuilte, laat ons selde toe om alleen te wees in die teenwoordigheid van haar Heer (al was ons dikwels eensaam en bang). As Ma besluit dat die tyd nog nie ryp is om te gaan nie, dan is daar ’n luidrugtige stryd voor die aardse skuiltes van dié wat ons sonder haar toestemming wil verlaat.
Al sou ons aunt Anne teen die Skuiltes begrawe teen die middelsomer, sorg Ma dat die kerkhof klein bly. Ons sou later uitreken dat meer siele teen die Skuiltes gebore is as wat daar gesterwe het.
Ook die diere word siek en vrek. Die bees kry galsiek. Die skaap vrek aan bloednier. Hulle vergiftig hulle aan wilde tulp. Bitou betrek die klowe. En die ongediertes: Jakkals en wildekat vang die lammers en pasgebore kalf. Vanuit die Brandwaterkom kom honde wat agtergelaat is op plase. Nou sien hulle na hulleself om, in troppe groot genoeg om ’n jong tollie plat te trek en daar op die plek op te vreet. Die vloek van die honde …
Die eerste lamseisoen het die lammers dikkop en ons sny ooie by dosyne keelaf, en dit ten spyte van aunt Anne se vaardigheid. Maar die tweede seisoen lê die lammers verkeerd – agterpote, kop of rug eerste, in plaas om met die kop eerste netjies op die uitgestrekte voorpootjies te rus. Jan Witsie se gewrigte is te dik, en nou dat ons aunt Anne nodig het, is sy reeds maande gelede teen die Skuiltes begrawe.
As die kop eerste is, druk ek dit terug in die slymerige duister in. Ek voel-voel neklangs, voorpote toe. ’n Stewige haal bring voorpote verby beide kante van die kop tot die kop bo-op die pote lê. Uiteindelik lê dit op die grond, ’n pap ding waar ’n bevange ooi blêrend om en om draf.
As dit steeds nie wil uit nie, maak Jan Witsie ’n sagte riempievel, wat hy lamtyd aan sy belt dra, aan die pote vas, net bokant die sagte kloutjies. Hy trek die lam uit. Dan hou jy skielik lewe in jou hand – as jy vinnig genoeg die moersak oor die neus breek en jy jou vinger onder sy tong druk om dit uit sy keel te kry. Jy druk die lam onder die ooi se neus in, dat sy jou en Jan Witsie se reuk wegruik. Jy kry hom aan ’n speen. Jy hou die vinger in die bek, sodat die tiet in die bek bly.
Ek probeer my bes, maar aunt Anne se aanleg het ek net nie. Lam ná lam vrek as dit rug- of agterkant na vore lê. Nee, anders as aunt Anne, had ek nie dié vermoë nie, al weet ek ook presies hoe: My hand bly gladderig en onnosel oor die slym binne-in die baarmoer gly – en as iets na die morsige gewoel uitsteek, dan is dit meer dikwels die verkeerde deel. Soms is dit vir beide ooi en lam te laat en gly Jan Witsie se Joseph Roggies oor sy skoensool, heen en weer, voordat hy keel afsny.
“Tsk, tsk, nog een,” sê Jan Witsie dikwels met dié lamtyd. Soms red ons die ooi; soms, wonder bo wonder, ook die lam. So sny ons dan tog minder ooie keelaf gedurende die tweede seisoen.
As die ooi die lam nog wil hê, ná al dié pyn: goed so. Ons weet daar is moeilikheid as ’n sterk lam tot uitkeertyd agter sy moer aanloop met ’n sak wat aan sy lyf droog word. Die weggooi-ooie word in sulke rye vasgemaak aan wawiele en nog wat.
Oom Japie loop ál agter Jan Witsie aan. “Voel,” sê hy as hy die ooi hard oor die neus slaan, iedere keer dat sy haar lam wegskop. Ons kry elke swakker weggooilam, waar die ooi hom ook al los, agter bos of klip, en maak hom hans groot langs ons eie of ’n Witsie se vuurherd.
Ons bly vir drie plant- en oesseisoene teen die Skuiltes. Selfs die bobbejane betoon hulle respekte. Ander wit mense praat dikwels van uintjies eet in die berge. Maar aan dié raak g’n Uitkyk- of Hoekmens uit hongerte nie. Uintjies los ons vir die bobbejane. Mens en bobbejaan gaan elk sy eie pad, behalwe af en toe as ’n ou mannetjie verlei word om van die kranse af te kom en ’n lam oopskeur om by die melkpensie uit te kom.
Ons plant, skoffel en oes. Mielies, koring, kafferkoring. Ons kweek veral die groentes wat ’n groeiseisoen kan oorlê na die winter toe. Soetpampoen, butter squash, ertappels en patats, witwortels en beesraap. Elke gelyk stukkie grond in die klowe word gebruik vir boerbone, botterbone en suikerbone. Die droë groenertjies loop deur my vingers, en ai Eliza se gesig word in elke ertjiepit vermenigvuldig.
Nie dat Eliza oud is nie. Sy is eerder ons maat
