dit is hier waar dinge begin skeef loop. Al praat Ma in die vervolg selde en kyk net so voor haar uit, met die hand voortdurend in die voorskootsak, is dit moeilik om die vinger presies te lê op wat skeef geloop het. Maar dis met dié skeeflopery dat ons begin spot en sê Ma tel skape in haar gedagtes, of sy sê die Rigters en Konings op wanneer sy so stil voor haar uitkyk asof sy niks sien nie.
Later gee ons op om te wonder wat agter haar oë aangaan. Ma se stiltes is daagliks minder vreesaanjaend; ons raak vertroud daarmee as deel van ons daaglikse roetine, as slegs nog ’n perspektief op vertroude dinge.
Wanneer sy so staan en kyk, kyk, kyk, soos sy doen sedert die eerste dag op pad Skuiltes toe, sê ai Eliza en aunt Soph …
Aunt Soph sê: “… as sy so staan en kyk, kan sy net sowel al die Rigters en Konings in volgorde opsê, van Joshua af tot Eliakim. Sy los nie Ahas of Asaria uit die prentjie uit nie. Dié was ’n koning van Israel en daardie van Judea. Ma weet wie se noemnaam Jerubbaal was. Was Barak ’n werklike Rigter? Van alles en nog wat, dit sal sy jou kan vertel as jy die skewe behoefte had om te weet.”
Ai Eliza sê: “… En sou jy haar vra, sal sy jou tot op die laaste skaap na presies vertel hoeveel daar in die klowe rondom die Skuiltes is. Soeviel ooie en soeviel hamels, en dalk nog soeviel tweetand en soeviel volbekke.”
“… en,” sê aunt Soph, “as sy so kyk, dan kan sy sonder om vas te haak die Bybelboeke uit haar kop opsê, van Genesis tot Openbaring. Sonder om Obadja te vergeet of om deurmekaar te raak met die Filippense en Filémon se sendbriewe.” Al wat ons ons Ma ooit sien lees, is De Vriend des Vrijstaats en die Bybel, en De ZuidAfrikaan, ás ’n flenters gelese uitgawe af en toe by ons aanland.
En dan dans aunt Soph en ai Eliza die slofdans, rondomtalie, trap die askoek vas dat die stof so staan. Klap hande, en iedere keer dat die agterwêrelde by mekaar uitkom in hierdie wilde stofdans, stamp dit dat dit dril. Só. Al in die rondte, skoffel, skoffel, met elke rondte vashak, stamp. Slof, slof, slof, trap die hak in die grond vas, en aunt Joey kom in die pad en haar plat stêre stamp teen ai Eliza se Griekwastêre. Rondomtalie! Gryp vir oom Japie, al in die rondte, en wens dat kindjie groot al was om al die diertjies op te pas … Om en om, in die Skuiltes se sleurdans.
“Hallelu-ja!”
“Am-en!”
“Allelu-ja!”
“Prijs den Heer!”
Amper nes toe Ma en die Witsiemeide weke gelede op Uitkyk se agterstoep Hollandse en Sesotho-gesange gesing het terwyl hulle saad in die seilsakkies toewerk.
Maar tog ook nie só nie, want ai Eliza en aunt Soph kyk eers goed of Ma nie in die omtrek is nie voordat hulle in die as begin trap. Maar as ek hulle tot respekte en sedelikheid roep, sê aunt Soph: “Ja, dalk kyk sy net die toekoms in soos op die berg Nebo toe die Here die Beloofde Land aan ’n knorrige Moses uitgewys het.” Onse arme Ma, want ek dink dalk hou sy nie van wat sy vanaf die berg Nebo sien nie.
Maar om so met Jan te praat, met die hand op die Colt in die voorskootsak – dit was dalk die begin van die verandering in Ma.
Iewers in die oorlog het ons Ma verloor, só besig was sy om vir ons ’n lewe teen die Skuiltes te maak. As sy ná die oorlog van haarself teen die Skuiltes praat, sê sy “sy” of selfs “die vrou” en verwys na “haar skepsels” en “die vrou se diere”.
Vir ’n vreemdeling sou sy sê, wanneer sy na die oorlogstyd verwys: “As jy nou hier kom staan, dan wys ek jou waar die vrou was, maar sy weet nie of sy dit sou oorleef sonder haar skepsels nie. As jong vrou, met my man in die jagveld of op kommando, het ek geleer om my lewe in hulle hande te laat. As dit moet, dan doen ek dit môre weer.”
Dit was kompleet of sy van twee of drie mense praat, met dié deurmekaar ge-“sy” en ge-“ek”. Sou jy haar nie ken nie, moes jy jou ore spits om te weet wie is wie: “die vrou” uit die oorlog, en ’n “ek” van voor én na die oorlog.
En Jan Witsie skrik hom yskoud, die eerste keer dat Ma so kyk, terwyl haar hand jeukerig krap in die voorskootsak met die Colt.
“Ekskuus, miesies?”
“Ek vra, Jan, of jy ’n vuurslag het?”
“Ja, mies, ek het ’n vuurslag. Waarvoor het mies die vuurslag nodig?”
“Sê tog ja as jy ’n vuurslag het!”
“Ek hét ’n vuurslag.”
“Klim op jou perd; ry terug. Steek die plaasopstal aan die brand.”
“Nee, mies, dit kan ek nie doen nie. Mies, wat sal ek vir die oubaas sê as hulle terugkom? Ek kan hom mos nie sê ek het die opstal somaar gebrand nie?”
En dis toe dat Ma die vreemde ding doen.
Sy haal die Colt uit haar voorskootsak. “Ek sal nie vir die perd mik nie. Dit is ’n mooi dier. Ek sal direk na jou mik, tussen jou oë, en as ek dié teiken mis, dan is dit net ’n duim die- of deuskant toe. Vat nou jou perd en vuurslag en steek die opstal aan die brand voor ’n ongeluk kom wat nie ’n ongeluk sal wees nie.”
Ons almal – en dit sluit Jan Witsie self in, vertel hy ons later – oorweeg dit nie vir ’n enkele oomblik dat sy nie sou skiet nie, as hy dit waag om die bevel te verontagsaam.
Die kinders voel uitgesluit van Ma se krag, of besetenheid, of wat dit ook al mag wees. Ons weet nie wat aangaan nie. Iets is verkeerd. Ons kruip vir beskerming na die kil en onbekende halfmaan van aunt Anne se arms, al is daardie arms styf en ongewend aan troos. Dié vrou met die Colt is nie Ma nie. Dis iemand wat ons verneuk met Ma se gelaat. Selfs aunt Anne, vir wie ons teen die Skuiltes sou begrawe voor die einde van die jaar, kies kant met haar nat oë.
Dan vra Miemsie: “Ma wil die huis afbrand?”
“Ja,” sê Ma, en as ’n nagedagte: “En ook die buitegeboue, Jan. Ek het nie ’n Engelsman of hanskakie nodig om dit te doen nie.”
Jan Witsie sê, sag sodat ons nie weet of Ma hom hoor nie: “Nou kies mies maar die kaffer, vir die skuld van later …”
Ons huil en pleit, en oom Japie sit ’n keel op, al twyfel ek of hy weet waarom. Nes die res van ons huil hy van ’n vrees sonder naam, en waar sal ons hulp vandaan kom as die ondier uit nagmerries dreigend langs ons beddens staan?
Jan kyk ’n laaste keer na die Colt. Toe kry hy sy ry. Twee nagte brand die opstal agter die horison soos ’n veldbrand buite seisoen – en teen dié tyd is Jan lankal terug. Hy sê niks nie, behalwe om ’n enkele keer te mompel: “Nou’s ek ’n brandstigter ook.” Selfs die eerste nag het niemand Ma sien omkyk nie.
Ons trek deur die bitterste koue deur, ál nader na die berge toe, en sy sit stug langs die wadrywer. Sy sê niks deur die lang nag deur nie, al skreeu oom Japie die bibberende donkerte in dat die naderende berge antwoord gee.
Aunt Joey bid kliphard. Hoe meer ons haar vertel dat dit nie die oordeelsnag is wat agter die horison brand nie, des te harder bid sy om vergiffenis. Ek verduidelik aan haar sy is nog nie sewe jaar oud nie. Sy is nie sonde-aanspreeklik nie. Sy sê sy wil nie gered wees as ons almal nie saam met haar op die Smalle Weg is nie, en óns is sonde-aanspreeklik. Joey, so sê aunt Miemie, bid vir hulle twee én oom Japie wat só alleen op die Smalle Weg sal moet gaan, of hulle dan wil of nie.
Uiteindelik
