Die meeste van ons kom net ’n enkele keer van aangesig tot aangesig met die generaal. Die uitsondering is oom Frans wat nege jaar aan generaal Mannetjies Mentz se sy bly en aunt Soph wat miskien meer as twee keer in lewende lywe met hom te doene kry.
Maar deur al die lang jare daarna, toe ek en Soph as vrou tot vrou praat oor ons eerste halfjaar in die berge, toe ons aunt Anne hoogsomer sou begrawe, bly Soph steeds ontwykend en onseker oor die ander ontmoetings met hom. Onsekerhede het haar lewe lank moeilik tot Soph gekom, maar het sy tog haar kort oomblikke van twyfel te midde van vastighede geken?
Al sien die meeste hom net ’n enkele keer en Soph dalk net dié twee maal waarvan ek met redelike sekerheid kan getuig, dié is tog ook die generaal se storie.
Maar dit was alles nog die toekoms, dié nag toe Pa en oom Giepie saam met De Wet uit die Kom sou breek. Tóé het ons nog nie eens die naam Mannetjies Mentz gehoor nie.
Voordat ons dié naam die eerste keer hoor, kom die Kakies uit die teenoorgestelde rigting oor die Nek. “Dis nou enige dag,” sê Jan Witsie, “dan sien ons die eerste Engelse. Ons moet die waens onder in die kloof teen die Nek gaan haal en die wapad versteek, want soos dit nou oop en bloot daar lê, is dit so goed asof ons reguit vir die Engelse sê: Ons is teen die Skuiltes en drop in for tea and scones when you feel like it.” Jan is danig met sy Engels wat hy gedurende die Zoeloe-oorloë en by sy runners uit Kimberley geleer het.
Jan Witsie haal die wiele en disselbome af om te verhoed dat die waens uitmekaar breek. Ons rol die waens op skoongekapte boomstamme vorentoe. Sodra die een stam agter uitrol, dan skuif ons dit weer voor in. Agter uit en voor in, agter uit en voor in, daglank, totdat ’n stam teen ’n blou ysterklip stuit.
Jy kan aan so ’n ysterklip grawe soos jy wil. Dis tyd mors, want dié klip het sy wortels in China aan die ander kant van die aarde, sê Jan. Oplaas haal Jan die waens uitmekaar. Ons sleep en dra dit stuk-stuk boontoe, met die hulp van pakosse en donkies. Dit neem Jan maande, die eerste maande nadat die Engelse hoofmag weer terug is oor die Poorte. Teen die Skuiltes sou dit nóg weke neem om die waens te lap en om te bou tot skotskarre, om teen gladde, skuins ysterklip bruikbaar te wees. Maar nou is dit nodig om waens buite sig van die pad af tot diep in die kloof te kry.
Op 22 Julie waarsku ’n Basotho Jan dat Clements en Paget op pad is Nek toe met twee brigades. Twee dae lank en ’n nag, die koudste van ons lewens, pak ons die kloofpad toe, totdat dit maar net nog ’n stuk berg is. Van ver af hoor ons die gedreun van die kolonne, man op man op man op man stamp op die maat van doedelsakmusiek.
Nee, sê Jan Witsie, geen vure nie. Ons wil nie aandag trek nie. Naglank, en vir die volgende dae, hoor ons hulle oor die Nek tot in die Kom stroom, die diep geroggel van ’n naderende aardbewing of ver donder, en ek sien my eerste dooie mens, ’n Skotse soldaat wat te naby aan die kampplek kom.
Ek dink eers hy is ’n vreemde kind wat verdwaal het, so jonk lyk hy. Ek probeer Jan Witsie keer toe hy die geweer aan die loop beetkry om agter die soldaat op te sluip, tot waar hy broek om die enkels sit. Die Remington se kolf klap teen sy kop soos teen ’n karkoer. Hy sterf alleen, sonder eer of waardigheid en woordeloos soos ’n dier, terwyl die res van sy blaas en maag ingee. Teen ’n agterwiel hou ek my hand voor my mond, maar die braaksel stroom deur my neus tussen my vingers deur.
En Jan Witsie wat verduidelik: “Ounooientjie, ek had nie ’n keuse nie. Vir my was dit die dood as ’n spioen. Vir julle die refugee-laer.” Want daar was nog nie kampe nie; pleks daarvan het die Engelse die vroue en kinders in refugee-laers versamel, hel op wiele. Dié refugee-laers dwing hulle al op die spore van die Boerekommando’s in, om hulle beweeglikheid in die wiele te ry.
Daar is nie ’n ander keuse as om hom net daar te los nie, vir die aasvoëls en die jakkalse, toegemaak onder net ’n paar doringtakke en ysterklippe. Soms wonder ek wat hulle vir sy mense in Skotland laat weet het: Missing in action? Absconded?
Toe generaal Marthinus Prinsloo op 29 Julie aan generaal sir Archibald Hunter in die Kom oorgee, is ons en ons mense teen die Skuiltes. Ma skel, dreig, beveel, raas op haar nuwe stil manier om alles in orde te kry, en daar is niks so erg soos so ’n stil lawaai nie. Jy verwyt jou sonder om te weet waarom. Ná ’n kort wyle het elkeen sy dagtaak.
Ons raak tuis teen die Skuiltes.
Eers bou ons die takkrale. Party takkrale kom teen die noutes voor die Skuiltes; ander in die klowe waar die klongens snags met die trop slaap.
Ma kyk vir waterlope. Dié lyk na ’n erosiesloot, maar ’n plant groei nie in ’n donga nie. Sy laat Witsies met hulle grawe kom en sê: “Grawe hier.” So grawe sy ou, ou fonteine oop. Fonteine, sê Jan Witsie, wat dalk nooit oop was nie, nie eens in die Boesman se tyd nie. En sy sê: “Grawe dáár.” Daar, ál op die klipspoor, loop die wateraar, asof die aarde ’n liggaam is waarvan sy die vinger op die pols het. En die Witsies grawe die nuwe waters oop en bou nuwe putse vir mens en dier om uit te drink. Met die seën kom onheil, sê Ma, want party fonteine is brak. Dié laat sy toegooi.
Laer af bou ons van doringtakke heinings om groentetuine; die heinings skiet wortel en in seisoen staan die heining groen as beskerming selfs teen ’n bokkapater.
Die Skuiltes: Oorhangende rotse wat so diep is dat ons die kleinvee gedurende haelstorms daar skuiling gee; nie grot nie en ook nie heeltemal spelonk nie. Dit strek verder as ’n myl teen die hoogste sandsteenhange langs, met openinge na bo vir skoorstene. As die openinge te veel of te groot is, vul sy dit van bo met rotse op. Sy help aan berge ook bou, ons ma.
Die enigste ingang, breed genoeg vir ’n skotskar of een van Jan se smal waens, is waar die pad uit die kloof voor ons Naudés se Skuilte doodloop. Dis ’n íngang en nie ’n úitgang nie, sê Ma. Ma sê: “Hier kom hulle in, as hulle kan. Hier gaan niemand uit as ek dit nie weet nie.” Dis daar waar ’n vuur twee jaar lank onafgebroke brand, al is dit net om die wag met sy Remington in ’n voorraad koffie te hou. Niemand kom ongenooid binne nie, op enkele uitsonderinge na, soos Voss en Niemann.
Die kinders dra ysterklip aan van ou skanse af. Met die klip uit wie weet wie se skanse messel Witsies waar nodig die voorkante van die kranse toe, met deure en soms ’n venster of twee.
Ons vra vir Jan Witsie wie dan daardie skanse gebou het, want hy vertel ons self die Boesmans is nie mense nie omdat hulle niks anders as ’n skerm kon bou nie. Met die dood is hulle vergete, sê Jan Witsie, vir mens en vir God. Wié het dan in daardie skanse kom skuil?
Selfs dalk die Witsies, sê Jan Witsie. Wanneer? Jan Witsie is onwillig om te praat. Julle vra te veel vrae, sê Jan. Hy sê hy kan nie met sekerheid sê wanneer dit was nie, maar dalk was dit gedurende ’n bes vergete tyd, toe die Witsies verkeerd gekies het. Verkeerd gekies het? Ja, toe hulle saam met Basotho’s bergop is om hier te kom skuil, maar saam met Boere bergaf is as nuwe bondgenote. Dalk was dit verraad teen die Basotho’s, hulle bloedbroers. Dit mag verkeerd gewees het op die lange duur, sê Jan Witsie, maar dit los hy vir die nageslag om te besleg.
Ons hang matte wat die Witsies van gras vleg voor die deure en vensters op en skort binne af met verdere messelwerk of die bokseile van die waens. Agter in ons Skuilte is ’n gat na bo, sodat ons die blou winterlug daardeur kan sien. Daar laat Ma ’n skoorsteen na bowe bou, en maak sy ’n herd. En buite messel hulle ’n broodoond en die oop herd waar ons vir die duur van die oorlog Witsievroue om die stampblokke hoor, en waar Ma en die Witsievroue almal teen die Skuiltes uit seeppotte sou voed en voor spijs en drank zeggen wij Uw lof en dank …
Ten spyte van Jan Witsie se storie dat die Boesmans met hulle dood vir mens en God vergete is, dans klein geel boepgat-mensies saans in die flikkerlig van vure teen rotswande weer hulle vergete danse, en gaan op jag teen die eland met pyl en boog.
