het – ’n genesing wat nooit volledig was nie, want iedere keer dat sy liggaam verswak word deur koors, soos nou, breek die kwaad weer geel onder die teer pers vel uit en loop die riffels van etter vol.
Selfs Ma, en sy het in haar lewe die verwoesting gesien wat die een mens op die liggaam van ’n ander kan wreek in sy vele fasette, is met stomheid geslaan.
“En dié, dié …?”
Veldkornet Voss draai net sy rug. Hy laat dit aan Niemann oor om deur sy gesplete verhemelte te mompel: “Lank gelede.” Dis duidelik dat die oorsake van die wonde teen sy rug en skouers ’n verbode onderwerp is.
En Ma sê met ’n skerpte waaronder selfs Niemann ineenkrimp: “Nie so lank gelede dat dit nie meer saak maak nie. Dit verskoon nie die feit dat wie dit ook al aan hom gedoen het, nou sorg dat julle kommandant nie ou bene gaan maak nie – al word hy ook gesond van dié koeëlwond.”
Niemann se swye hierna sou veelseggend kon wees, in die lig dat dit later sou blyk dat hy dink die kommandant is omtrent onsterflik. As ons ons raaiwerk doen, en dit bly net by raaiwerk, kom Voss en Niemann ’n lang pad saam met die kommandant, van lank voor die oorlog af …
Die pynlike koeël, wat die lyf in die holte tussen die nek en skouerknop binnegedring het, doof nie ander en ouer pyn nie. Mannetjies Mentz kreun toe Ma aan die etterende hale raak.
Ma sê: “Voor ons hieraan ’n einde maak,” en sy lê klem op haar volgende woorde, “vir tyd en wyl totdat dit weer op ’n ander dag ontsteek, is dit nie eens nodig om verder te kyk nie. Dán is ons op moedverloor se vlakte. Kry twee van jou manne om te help vashou,” sê Ma vir Voss.
Dis Niemann wat sê: “Hulle weet nie hiervan nie.”
Ma sê: “Jy sal dit nie veel langer kan stil hou nie. Sulke dinge het ’n aard om uit te kom. Nou maar goed,” en sy skree na my en Eliza om te kom help. Voor ons nader kom, sê Ma aan veldkornet Voss: “Laat ons een ding goed verstaan: Ek is hier in bevel. As jy of jou vriend nie hou van wat ek gaan doen of sê nie, dra julle julle kommandant bergaf na ’n graf wat julle self grawe.”
Toe sy die swere oopsny en verbind, skreeu Mannetjies Mentz toe ou herinneringe roer. Hy beur teen die gesperieme wat hom teen die bed vasgord toe die karbolsuur die opgehewe golwe tot op die rou vlees skoonbrand. Veldkornet Voss en Niemann moet vasdruk, want hy beur tot breekpunt toe: óf die gespes óf hy self moet toegee aan die eensame oorsprong van die pyn.
Buite by die vuur word sy twaalftal stil, want hulle dink hy skree ten hemele van pyn oor die Engelse koeël.
Ma druk warm yster teen die koeëlwond, so rooiwarm dat die Skuilte na gebrande vleis ruik. Die dag se eerste kos steek in my, ai Eliza, veldkornet Voss en aunt Anne (en, wie weet selfs in Niemann en aunt Soph) se kele vas. Sy krap met ’n tang in die wond rond op soek na die koeëlpunt. Sy vat-vat iets raak, trek, net om dit weer diep in sy blad te verloor, en weer en weer te verloor.
Maar deur dit alles lê Mannetjies Mentz stil, sonder om ’n geluid te maak. Weke later is daar nog pers ringe om haar voorarm waar die kommandant uit pyn aunt Anne se voorarm met beide hande vasgegryp het, so diep het hy sy hande in haar dun wit arm gesink om enige verdere uitroep van pyn te keer.
Dié koeëlwond, anders as sy ontsteekte rug, verwerf nog nie ’n eie geskiedenis nie. Hierdie pyn is te nuut om in benewelde ure by hom te spook, te nuut om deur sy liggaam alleenlik onthou te word sonder die bemiddeling van sy bewussyn en om deur die newels van droom en koors te breek. Daarom kan hy die pyn uit die vyand se geweer onderdruk. Die óú pyn rig sy lewe, al weet sy manne nie daarvan nie. Die koeëlwond waarvan hulle weet kan nooit sy lewe só rig nie.
Ma vat niks met die tang in die wond stewig genoeg vas nie. Oplaas gooi sy vuurwarm geneesolie in die wond af, sonder dat Mannetjies Mentz ’n oog knip. Sy burgers begin weer gedemp rondom die vuur praat. Wat hulle betref, vel Ma ’n onwrikbare oordeel oor die koeëlwond, want waarom het hulle kommandant dan netnou van pyn gegil?
Uitgeput lê kommandant Mannetjies Mentz en slaap. Ma vra veldkornet Voss en Niemann om die burgers om die vuur nader te roep.
“Kyk,” sê Ma, “dit is nie tyd vir doekies omdraai nie, en ek sê reguit julle kommandant sal dit nie maak nie. As ek ’n dokter was … Maar wat ek weet, het ek uit nood geleer. Ek kan hom ’n dag of drie, vier aan die lewe hou. Julle kan bly om … om tot siens te sê, want ek veronderstel julle het nog ’n oorlog om te veg?”
Die burgers kyk na mekaar, in stilte. Ma sê: “Praat. Hy kan julle nie nou hoor nie. Hy sal nie weer voor die oggend by sy volle verstand wees nie.”
Veldkornet Voss vra: “Tante, gaan tante vir die kommandant vertel van die einde?” En Ma sê: “Ek glo ’n mens moet genoeg tyd hê om vrede met sy Here te maak.”
Deur sy linkerkant grinnik Niemann ’n gryns van uitdaging. Die gryns sê: “Ons sal sien.” Hy gryns by die blote gedagte aan Ma se onkunde aangaande die kommandant se sterflikheid, en drie druppels kwyl blink in sy baard.
Dit is snaaks, noudat ek terugdink, dat Ma nie die burgers gevra het om hulle tot haar laaste verweer te wend deur Prijs den Heer te sing nie. Het sy die boodskap van Niemann se gryns begryp?
Dié nag is dit stil om die vuur, terwyl die kommandant se burgers wag op die oggend. Oom Frans kom nie eens nagsê nie. Ons neem die stilte as ’n laaste eerbetoon voordat hulle tot wedersiens aan hulle bevelvoerder sê. Ma hou hom onder verdowing en die kommandant het ’n goeie nagrus.
Maar die burgers se vaarwel aan hulle kommandant loop die volgende oggend skeef.
Hulle staan om sy bed, en hy sê: “Ek hoor by die tante sy en die Here het planne vir my. Ek steun hulle planne voorlopig nie. Aangesien ek niks te verloor het om hulle planne vir hulle tot later uit te stel nie, maak ek ander planne. Die tante sê ook dit sal drie dae neem voordat die inflammasie die liggaam uit alle oorde aanval. Ek het daarom nie veel tyd om my planne ten uitvoer te bring nie.
“Ek het ’n Engelse offisier nodig, dringend nodig, so gou moontlik, met minstens die rang van ’n kaptein, min of meer my eie ouderdom en liggaamsbou. Dit gee my twee dae te perd tot by die militêre hospitaal op Bethlehem.
“Julle sal in my afwesigheid die bevel van veldkornet Voss aanvaar. Nou moet ek slaap om my rus op te bou vir die pad Bethlehem toe. Intussen sorg julle dat julle die Kakie hier kry.”
Niemann gryns in die rigting van kommandant Mannetjies Mentz. “Nee,” sê die kommandant en hy kyk reguit na Niemann, “ek het die offisier lewend nodig, ongeskonde, as ek enige hoop op sukses koester.”
Niemann het trane van teleurstelling in sy oë. Dit is wat aunt Soph later vertel. Hy sweer daar en dan om sake later te besleg, sê Soph. Dit is dalk maar een van Soph se stories – die plaasvervanger vir die kommandant was immers Charlie White, ’n reconnaissance scout wat die Engelse gewerf het om die kommandant en sy manne vas te trek.
Charlie White: luitenant, verkenner. Sy hande voor hom vasgebind sodat hy teen die opdraande aan sy saalboomknop moes vashou om bo te bly. Hy is ongedeerd.
Mannetjies Mentz het gevra vir ’n man van vergelykbare ouderdom en liggaamsbou. Is dit waarom die kommandant en Charlie in my geheue grotendeels verwisselbaar is – ’n verwisselbaarheid wat sy eie ontsteltenis sou meebring?
Ons kennismaking met die kommandant is kortstondig, terwyl hy meestal deur die koors benewel is. Dit beteken egter nie dat hy nie nog vir jare daarna ons lewe, en veral ons drome, sou oorheers nie.
