die koms van die Engelse verkenner raak Mannetjies Mentz op sy siekbed haastig. Sy lewe hang aan ’n draadjie, en dié draadjie is nou net twee dae lank. Hy kry Niemann om die hande van die Engelse verkenner los te sny. Hy vra Ma om hom te verbind terwyl hy met die Engelse verkenner praat. Hulle praat op Engels, en die kommandant praat Engels asof hy dit aan moedersknie geleer het – nie die soort Engels wat ons kinders later eers op skool sou leer nie, hoe vlot ons ook al daarmee omgaan.
Terwyl die verkenner die rou skaafmerke om sy gewrigte vryf, vra die kommandant hom uit na die soort verkenningswerk waarby hy betrokke is. Sy groep moes kyk dat ’n Nek vry is voordat krygsgevangenes uit die Kom begelei kon word. Die kommandant lag koorsig, maar sonder leedvermaak.
“Nie altyd so ’n sukses van julle orders gemaak nie, nè?”
“Nee,” erken die Engelse verkenner.
“Deurentyd het ons julle dopgehou, plaas daarvan dat julle ons dophou. As julle ons daar soek, dan lê ons die eskorts en hulle krygsgevangenes in dié Nek voor. Ons weet presies waar om na julle te soek. Kyk hoe maklik het my handvol manne jou gevang. Ons weet presies wat julle doen en late is – behalwe vir ’n enkele keer, en dié enkele keer toe skiet julle my. Maar dit is oorlogstyd, en jy’t ’n opdrag. Dit kon net sowel enigiemand anders gewees het. Ek het nie ’n wrok teen jou nie. Om ’n wrok teen jou te hê, sal op selfhaat neerkom, want binne enkele ure is ék,” en die kommandant kyk op die Engelsman se pas, “Charles White. ’n Effens ouer uitgawe, maar andersins geloofwaardig? Stem die werklike luitenant White nie saam nie?”
Kommandant Mentz gee die stapel identiteitsdokumente aan veldkornet Voss. “Kry vir klein Naudé om die ouderdom met tien jaar te vermeerder.” Blink Frans was altyd goed met teken en so aan; al die lang vervelige dae as kind met asma in die bed het hy gelê en teken. En by teken het dit nie gebly nie – gee hom enige handskrif; hy maak dit so getrou na dat jy dit nie van die oorspronklike kan herken nie. Ek onthou hoe hy Morrie Segal meermale uit die moeilikheid gekry het deur dié se pa se handskrif na te boots. Morrie kon ongelukkig gister nie by sy huiswerk uitkom nie, want hy moes in die winkel help om die pot aan die kook te hou … kompleet met ou Jacob se spelfoute en sy soort krom en skewe Hollands.
Hy vra die Engelse verkenner in die fynste besonderhede uit na sy jeug. Waar hy vandaan kom. Sy bevelstruktuur en sy vriende. Hy vra selfs die naam van die verkenner se perd.
Hy lag koorsig toe hy Frans se werk vir die Engelse verkenner wys. “Goed, nè?”
By die dokumente voeg oom Frans ’n aanbevelingsbrief van die verkenner se bevelvoerder aan die superintendent van die Bethlehemse militêre hospitaal, in die bevelvoerder se eie handskrif en op amptelike papier (kompleet met stempel en briefhoof). Daarin word Lieutenant C. White se onmisbaarheid beklemtoon en die dokter se persoonlike aandag by die geval aangevra. Die toon van die brief insinueer ’n belofte van bevordering aan die dokter in die geval van sukses, sonder om dit reguit te sê.
Die Engelse verkenner kyk na oom Frans se werk. “Dis ’n merkwaardige kriminele talent. Natuurlik druis dit lynreg in teen die Geneefse Konvensie …”
“Sê wie? Die toekomstige prokureur, gesel van alle Skotse kriminele? Sodra jy jou klere uittrek, dan word ek luitenant Charles White, vrywilliger van Princess Street, Edinburgh, Skotland, prokureursklerk van beroep. En,” sê die kommandant, “oor die Geneefse Konvensie het ek my eie mening. Ek hoop dat ons kans sal kry om daaroor te praat, by ’n latere geleentheid as ek weer reggedokter is.”
Mannetjies Mentz vra luitenant White: “Het jy Niemann al ontmoet?”
“Ja,” sê die Engelse verkenner.
Kommandant Mannetjies Mentz sê: “’n Lojale kêrel, en ek is seker dat sy reputasie selfs in die Engelse kampe onder in die Kom bekend is, alhoewel ek en jy op middelgrond, tussen Nek en Nek, opereer. Wel, ek kan Niemann hier los om jou op te pas, en laat ek jou verseker, luitenant, dat hy jou tot aan die einde van die aarde sal agtervolg as jy dit durf waag om weg te kom. My weddenskap is egter dat hy jou sal vastrek voordat ek tien tree weg is. Aan die ander kant, ons het Niemann in die veld nodig. Sou jy ontsnap, sal hy alles net so los om jou spoor te vat. ’n Angswekkende talent, dié van Niemann, om op ’n spoor te bly totdat hy sy prooi vaskeer. Jy kom uit ’n ras van jagters, en jy weet hoe ’n jagdier eers met sy prooi speel … Jy wil sekerlik nie hê dat Niemann hier moet bly om jou op te pas nie …”
Die Engelse verkenner sê niks nie.
“… hier tussen hierdie onskuldige mense?” sê kommandant Mentz. “As jy dit nie wil hê nie, dan moet jy so sê, en my bewondering vir die Engelse ras was nog altyd vasgevang in die spreuk Their word is their bond …”
Charlie White sê steeds niks nie.
“Of, as jy dit so verkies, dan los ek veldkornet Voss én Niemann beide hier, dié een om die uiterstes waartoe die ander in staat is, te balanseer. ’n Meer subtiele span, maar dalk ook meer effektief,” sê kommandant Mannetjies Mentz. “Sonder twyfel ’n span wat meer goedkeuring van die mense hier sal wegdra, en hulle wense durf ons nie ignoreer nie.”
“Daar is geen rede om dié mense in gevaar te stel nie,” sê Charles White. “Laat jou burgers Niemann met hulle saamneem. Ek belowe om net hier te bly, totdat ek woord ontvang dat jy uit die hospitaal is, of gevang is …”
Die kommandant snork by die aanhoor van dié laaste opsie, maar sê tog: “Ons verstaan mekaar. Ek hoop jy het begrip dat ek na my eie welsyn moet omsien. In ieder geval is ek nie van plan om langer as wat die noodsaak voorskryf aan ’n hospitaalbed gekluister te wees nie. Trek nou jou klere uit.”
En dit was die eerste en enigste keer dat ek werklik in die siel van die kommandant kon sien, dat hy nie sou skroom om met die lewens van vroue en kinders ’n ooreenkoms te verseël nie, sê aunt Soph later.
Ma sê: “Ek verbaas my aan die kommandant se woordrykheid en spraaksaamheid dié oggend. Dit moet die laudanum teen die pyn wees wat nog nie uitgewerk is nie.” Dit is verklaring genoeg vir Ma.
Luitenant White draai sy rug na ons wat die kommandant se wonde so goed moontlik verbind vir die pynlike perderit na Bethlehem. Die luitenant bewe in die oggendkoue, maar kommandant Mannetjies Mentz stoom koorsig in sy eie sweet.
Ons help hom die Engelsman se klere aantrek, en voordat sy manne hom bergaf dra, met die Engelsman se perd agterna, gee Ma hom ’n bottel laudanum vir die koors en die pyn. Sy waarsku hom om dit nie nou te drink nie, aangesien ’n vorige dosis nog nie uitgewerk is nie. Eers dan sal hy dit nodig kry. “O, ja,” herhaal Ma, nie sonder leedvermaak nie, “miskien kry jy dit nie nodig nie!”
Dié aand hoor ek hoe Jan Witsie die wag op Sesotho uittrap. Ek hoor egter net frases: “… al twee doodskiet … eerste oogopslag …” Ek weet hy praat oor veldkornet Voss en Niemann. Jan Witsie weet iets wat ons nie weet nie, maar toe ek hom daarna uitvra, toe loop hy anderpad sonder om enigiets te sê. Ek vertel vir aunt Anne wat ek gehoor het. “Jan Witsie weet die beste,” sê sy.
“Ek hoop,” sê aunt Anne vir die Engelse verkenner toe sy seker is dat die burgers met hulle kommandant bergaf is, “jy verstaan hulle hou ons hier gyselaar. As jy probeer wegkom, ontgeld ons dit.”
Die Engelse verkenner sê: “Jy het heeltyd alles verstaan.”
Aunt Anne sê, en dis die enigste keer dat ek haar ooit hoor laster: “My heavenly Jesus! Ons is nie onnosel nie. Dié van ons wat nie Engels verstaan nie, het net nooit die geleentheid gehad om dit te leer nie. En my niggie Soph het net so goed soos ek verstaan. God, dalk verdien jy Niemann as jou voorland.”
