En as dit agter hierdie deur sou eindig, met die antwoorde op al my vrae, wat dan?
Sal ek ’n verplasing aanvra na my firma se administratiewe hoofkantoor met ’n vyfdagwerkweek, agt en veertig weke van die jaar? Hoe sal die firma op my versoek om ’n oorplasing reageer? Hulle het lank reeds opgehou om druk op my uit te oefen om my na die hoofkantoor te bevorder, maar omdat ek ’n besonder effektiewe verkoopsman is, verskoon hulle my as eksentries beskeie.
Maar wát as die antwoorde op my vrae agter hierdie voordeur lê? Hoe pas ek aan by ’n nuwe lewe? Nee, dalk verkies ek dat die antwoord nié agter dié deur lê nie, so dink ek as ek my kneukels weer vasberade teen die deur lig of die klokkie ’n tweede maal lui.
In die loop van twintig jaar leer ek om, met een oogopslag na die buurt, my ontvangs en die voorhuis vooruit te loop. Dit word ’n speletjie. Ek word minder en minder teleurgestel deur my tiperings (met die tyd, inderdaad stereotiperings). My oordeel maak vanself dieselfde subtiele klemverskuiwings mee, wanneer die landwye gemeenskap Mentze skaars merkbare veranderings in smaak en gebruike ondergaan.
Ek sien hoe ’n tweede of derde geslag met nagemaakte stink-en-geelhoutmeubels terugtrek na gesogte gerestoureerde skakelhuise in buurtes wat deur ’n opwaarts mobiele vorige geslag met sak en bal-en-kloumeubels van imbuia verlaat is – ewe min in enige Kaapse styl as die meubels wat dit vervang. Die skakelhuise is verruil vir siersteenhuise in voorstede waar grasperke tot op die sypaadjies oop was, met blou swembaddens en “braais” daarlangsaan. Dié voorstede vertoon nou bouvallig agter ses voet hoë precast met lemmetjiesdraad bo-op en geute wat loshang in die wind om die mure vinniger af te skilfer.
Maar daar is genoeg uitsonderings om my voortdurend te verras. Die soektog verval selde of nooit in verveling nie. Soms kom daar nog op die koop toe ’n ouma of ’n oupa saam met die Van Dyck-tapyt en die gepotte delicious monsters. Of die oupa en ouma woon in by ’n seun of dogter in ’n granny flat in Muckleneuk of Tuine of agter die precast van Florida – al word hulle nou meer dikwels gestuur na ’n ouetehuis of een van die meer gegoede “aftree-inrigtings” vir senior burgers met fasiliteite vir “tuisversorging” vanuit ’n siekeboeg.
Dan vind ek uit omtrent besoektye, koop sjokolade en vrugte, en gaan op soek.
Tussen die samegestelde geur van snuif, port, naeltjies, vergeelde papier, salwe en olies met ’n mentol- of ’n spiritus-basis kom ek die naaste aan ’n herwinning van my eensame, aaneenlopende en insidentlose kinderdae (behalwe skelm rook met oom Japie, “simpel” noem die dorpenaars hom en “mal” terg die skoolkinders en klonkies).
Dis vakansies tussen oupas en oumas, twee ongetroude ooms en veraf verwante tantes wat voortdurend in die rou is. Daar is ’n reuk van stof en Eau de Cologne in Victoriaanse sandsteenhuise met eindelose gange en diep, donker verandas. Stronke smeul winters dag- en naglank in kaggels. Die wind deur sipresse en bloekombome om die huis waai my snags bang.
Die ou mense op wie ek afkom, is uitgehonger vir praat, en hulle praat maklik – al is hulle inligting uit die oorlog in die meeste gevalle nou al tweede- of derdehands soos my eie.
Ek is ’n goeie luisteraar. Ek luister simpatiek na klagtes oor skoonseuns, maar veral skoondogters. Af en toe word ’n snuistery van sentimentele waarde uitgehaal, ’n kaartman of slang wat uitspring met die wegskuif van ’n deksel, en die naam van die kamp en die krygsgevangene met trots daarop uitgekerf. Of dalk die oorlogskorrespondensie van ’n vader of oom (maar nou meermale dié van ’n grootvader of grootoom).
My belangstelling is eg, en by meer as een geleentheid word die kleinood met die groetslag in my hand gegee. As ek beswaar maak dat dit eerder as familie-erfstuk bewaar moet word, beantwoord hulle my teenkanting met: “Ek gee dit eerder vir iemand wat daarna sal omsien. Die kinders het nie meer die belangstelling nie.” Ek verbeel my dat daar ná die dood van die skenker lang soektogte na dié items op tou gesit sal word, tussen sleutels waarvan die slotte lankal weg is en vergeelde foto’s. Daar sal donker insinuasies oor die verdwyning wees wat die grondslag van lang familievetes vorm, dit verbeel ek my. Maar meestal mis niemand dié erfstuk nie.
Tog dra ek die klein geskenkies terug na my woonstel in die stad, as kleinode soos dit bedoel was. Ek bewaar dit saam met patroondoppies wat ek op slagvelde optel, ook dié van Surrender Hill of Verliesfontein uit die Brandwaterkom.
Daar is ook van die ander goed wat in dié bladsye tot ’n storie sal word: die waentjie wat Oupagrootjie in die kamp in Indië kerf – ses osse in dieselfde wit, byna greinlose en vreemdsoortige hout, en ses uit vlammende oliewenhout uit die klowe van die Roodebergen. ’n Afgebreekte geweerkolf wat ’n ontmoeting met generaal Mentz vir vyftig, sestig jaar lank in verskeie geheues tot herinnering sou roep. ’n Horssweepstok van geel been, fyn uitgekerf – alles deel van my kinderdae.
Ek is ’n versamelaar. Ek glo soos my oom Blink Frans dat dinge ons aan die lewe bind. “Goeters maak stories,” sê Blink Frans (in wat Ounooi, my ouma en sy suster, sy kindsheid noem).
Tussen sy boeke is ’n Victoriaanse versamelbundel, in goedkoop seilomslag onsuksesvol gekamoefleer as kunsleer, van Darwin se Origin of the species en Voyage of the Beagle. Oom Blink Frans bring dit uit Duits-Oos saam, as enigste “soewenier” uit dié tyd wat altyd maar in ’n soort vaagheid gehul bly. In die kantlyn van die boek, uitgegee in Londen, 1891, deur iets wat hulself The Rationalist’s Society noem, is aantekeninge in ’n fyn skrif wat met die eerste oogopslag na Engels lyk. Maar kyk goed na dié skrif wat effens skeef na links lê.
Ons kyk weer en herken die Victoriaanse gier, in navolging van “beskaafde” Italiaanse dinge (en Da Vinci skryf só): spieëlskrif. Dis geduldig geoefen tot die lopende vlotheid van ’n kind wat sy handtekening verfyn het. Wat om die een of ander rede belangrik genoeg geag is om teen die indringing van oningewyde oë “beskerm” te word, is op die goedkoop geel en wollerige papier nou vir altyd ’n onleesbare rarigheid, selfs met behulp van ’n spieël en vergrootglas.
Is dit die enigste voorbeeld van Mannetjies Mentz se handskrif?
In die woonstel is die Bybellessenaar van stink- en geelhout wat my oom Frans onder verflae in ’n lank vergete huis herken en opgekoop het om as landmeterstekenbord te gebruik; tant Hannie Das se witdoringstoel en my oupagrootjie se trektafel van boekenhout. Op die boekenhoutblad is bloedvlekke uit die jagveld wat baie skropborsels weerstaan het, en sirkels, halfsirkels, kwartsirkels gelaat deur ontelbare glase, wat heenwys na dertig jaar se eensaamheid op die stoep van ’n kliphuis op Bethlehem.
Die witdoringstoel en trektafel staan agter tralies op my balkon. As ek tuis is, sit ek soos ’n meer gematigde oom Frans daar.
Ek hou ’n soort kontak met die ou mense wat ek op besoek ná besoek aan dorpe en stede teëkom. Ek stuur en ontvang ongereelde Kers- of poskaarte, totdat die kontak met die volgende besoek onverwags opdroog. Nou woon daar meer dikwels ander, jongeres in die kamers in ouetehuise of woonstelletjies in aftreeoorde. Hulle name ontruim selfs die matrones se geheues.
Al mag ek nou spesifieke insidente met redelike sekerheid koppel aan die persoon van generaal Mannetjies Mentz, weet ek niks meer as dit nie. Ek kan nie eens die “inhoudlose” bewering “Mannetjies Mentz had ’n moeder” bevestig nie, maar moet tevrede wees met die nog bleker bewering van biologiese noodsaak, naamlik: “Die persoon wat ons ken as ‘Mannetjies Mentz’ (maar wat moontlik nie ‘Mannetjies Mentz’ heet nie) het ’n moeder gehad.” Om dié rede gaan my soektog na generaal Mannetjies Mentz voort.8
DEEL II
“Wat vertel jy my nou, Soph?”
(Getranskribeerde en geredigeerde opnames deur mev. Ounooi Roos, 1969)
“Ons
