manne daar laat ingaan sonder om te tel hoeveel daar is? Jy het twaalf van my manne ingestuur om nege te probeer red?” Met inspanning lig Jak die skofbaas skoon van die grond af op, swaai hom teen die strekgang se muur en druk hom daar vas.
“Jou vreksel, jy weet goed die meeste van daardie nege is al moer toe. Jy weet daai werkgang is ’n doodsakker, en jy stuur nog twaalf in om ook te vrek, en jy tel nie eens hoeveel daar is nie! Hoe de hel sal ons ooit weet na wie ons moet soek as die rotsdak weer inval?”
Hy laat los die skofbaas en staan agteruit. “Kry hulle daar uit, ontruim die werkgang.”
“Maar, meneer Stapelberg, die hoofbestuurder is daar binne, meneer Lemmer is daar binne. Hy het die werkgang kom inspekteer.”
Vir ’n oomblik is Jak uit die veld geslaan, dan snou hy die man toe: “Ek gee nie ’n hel om of die staatspresident daar binne is, kry almal uit die werkgang uit. Ons gaan van voor af begin, en hierdie keer doen ons dit behoorlik.”
Binne minute is die reddingspan teruggeroep, hulle kom deur die opening gepeul, wit van die stof soos larwes wat uit vrot kaas borrel.
“Reg,” sê Jak. “Ek sal vier man op ’n slag waag.”
Vinnig kies hy vier van die meelwit figure, onder meer ’n enorme kêrel met ’n spanleier se bronskenteken op sy regterskouer.
“Grootbul, is dit jy?” Jak praat in Fanagalo, die omgangstaal wat mans van ’n dosyn volkere in staat stel om in die myne te kommunikeer.
“Ek is hier,” antwoord Grootbul.
“Wil jy nog toekennings hê?” ’n Maand tevore is Grootbul omtrent sestig meter ver met ’n tou in ’n vertikale ertsglybaan af laat sak om ’n mynwerker se lyk te gaan haal. Die maatskappy se beloning vir sy dapperheid het honderd rand beloop.
“Wie praat nou van toekennings as die aarde mense se vlees gevreet het?” berispe Grootbul hom sag. “Maar vandag is sommer kinderspeletjies. Kom die grootbaas in die werkgang in?” Dis ’n uitdaging.
Jak se plek is nie onder in die werkgang nie. Hy is die organiseerder, die koördineerder. Tog kan hy nie die uitdaging ignoreer nie, geen werker sal glo dat dit enigiets behalwe vrees is wat hom laat terugstaan terwyl hy ander manne instuur om hulle lewe te waag nie.
“Ja,” sê Jak, “ek kom.”
Hy lei hulle binnetoe. Die gat is net-net groot genoeg vir Jak se groot lyf. Hy bevind hom in ’n opening so groot soos ’n slaapkamer, maar die dak is net meer as ’n meter hoog. Hy laat sy lamp oor die rotsdak gly, en dit lyk sleg. Die klip is gekraak en lelik – as dit só lyk, noem die manne dit ’n druiwetros.
“Baie mooi,” sê hy, en laat sy koplamp sak.
Die kermgat is net ’n armlengte van hom af. Sy bolyf steek uit onder ’n rots so groot soos ’n spogmotor. Iemand het ’n rooi kombers oor sy bolyf gegooi. Hy is nou stil, lê roerloos. Maar toe die skynsel van Jak se lamp op hom val, lig hy sy kop. Sy oë is waansinnig, onsiende, pienk in die blinkswart gesig. Hy begin skree, maar skielik word die klank verswelg deur ’n stuwing rooiswart bloed uit sy mond.
Terwyl Jak in afgryse toekyk, krul die man en gooi sy kop agteroor, sy mond gapend soos ’n Middeleeuse dakspuier, en nog lewensbloed vloei uit hom. Dan sak sy kop stadig af en sy gesig val skeef. Jak kruip na hom toe, lig sy kop op en druk ’n stuk kombers daaronder in.
Daar is bloed op sy hande en hy vee dit teen sy oorpak se voorkant af. “Drie,” sê hy, “tot dusver.”
Hy laat die sterwende man agter en kruip na die ingevalle wand toe. Grootbul kruip langs hom met twee koevoete. Hy gee een vir Jak.
Binne ’n uur raak dit ’n kompetisie, ’n kragmeting tussen die twee manne. Agter hulle gee drie ander mans die klippe aan wat Jak en Grootbul van die wand af loswerk. Jak besef hy is kinderagtig, hy behoort terug by die hoofvervoerweg te wees om nie net die reddingspoging te organiseer nie, maar al die ander besluite te neem en alternatiewe reëlings te tref wat nou nodig is. Die maatskappy betaal hom vir sy breinkrag en ervaring, nie vir sy spiere nie.
Te hel daarmee, dink hy. Selfs al moet ons vanaand se afskieting kanselleer, bly ek net hier.
Hy loer na Grootbul, en strek om sy hande op ’n groter stuk rots te kry wat in die gleuf vassit. Hy span hom in, eers met sy arms, en dan sit hy sy hele lyf daarin – die klip is stewig vas. Grootbul sit sy groot hande op die klip en hulle rem saam daaraan. Kleiner klippers spat toe die blok loskom, en hulle stoot hom tussen hulle deur agtertoe en glimlag vir mekaar.
Teen seweuur onttrek Jak en Grootbul van die werkgang af om te rus, toebroodjies te eet en koffie uit ’n termosfles te drink, terwyl Jak met Dimitri praat oor die veldtelefoon wat teen die rotswand aangelê is.
“Ons het die skofte in albei skagte onttrek, Jak, die werkplek is skoon om te skiet. Behalwe natuurlik vir julle spul, daar’s 58 van julle in seksie 43.” Dimitri se stem is bewerig oor die veldtelefoon.
“Hou bietjie aan.” Jak oordink die situasie. Hy doen sy berekeninge stadiger as gewoonlik, want hy is moeg – emosioneel en fisiek uitgeput. As hy die ontploffings in albei skagte aflas uit vrees dat dit meer rotse in seksie 43 sal laat instort, sal dit die maatskappy ’n dag se produksie kos – 10 000 ton se gouderts teen R16 per ton. Dit is ’n formidabele bedrag van R160 000, £80 000 of $200 000, hoe jy ook al daarna wil kyk.
Dis hoogs waarskynlik dat elke man in die werkgang reeds dood is, en die oorspronklike drukbars het die druk in die grond bo en rondom vlak 95 laat skiet gee, dus is daar min gevaar van verdere skuddings.
Daarteenoor kan iemand dalk tóg nog daar onder lewe, iemand wat in die warm baarmoeder van die werkgang lê met ’n klomp druiwetrosse wat oor sy weerlose liggaam hang. As hulle ál die plofknoppies in die Sonderkloof-myn druk, skiet hulle agttien ton Dynagel af. Die skop is geweldig en sal daardie druiwe laat val.
Jak neem sy besluit. “Dimitri, skiet al die langfronte in die nommer 2-skag om presies 07:30.” Die nommer 2-skag is drie myl weg. Dit sal die maatskappy R80 000 spaar. “Dan, presies elke vyf minute, skiet die suid-, noord- en westelike langfronte hier in die nommer 1-skag.” As hy die ontploffings versprei, sal dit die skok verminder, en dit sit nog R60 000 in die aandeelhouers se sakke. Die totale finansiële verlies weens die ongeluk sal dus sowat R20 000 beloop. Eintlik nie te sleg nie, dink hy sardonies, bloed is goedkoop. Jy kan dit vir drie rand ’n liter by die bloedoortappingsdiens koop.
Hy staan op en wring sy seer skouers. “Ek trek almal terug na die skagpilaar toe terwyl ons skiet.”
5
Ná die reeks aardskuddende ontploffings vat Jak die manne terug na die werkgang. Teen negeuur herwin hulle twee masjienbedieners se lyke wat teen hulle eie rotsboor se metaal vergruis is. Drie meter verder kry hulle nog ’n mynwerker, sy lyf ongedeerd, maar sy kop platgedruk.
Teen elfuur kry hulle nog twee masjienbedieners. Jak is in die vervoerweg toe hulle die lyke deur die smal opening sleep. Hulle lyk skaars na mense, dis net hompe rou vleis wat in die grond gesmeer is.
Kort ná middernag gaan Jak en Grootbul weer na die werkgang toe om oor te neem by die manne aan die wand, en twintig minute later breek hulle deur ’n muur van los rotse in nog ’n kamer in wat op wonderbaarlike wyse heel gebly het.
Die lug daarbinne stoom van die hitte. Jak
