төпкеленнән кем тартып чыгарган?
Безне дошманнарга танытучы – кем ул?
Кайгыларын таратып, милләткә шатлык китерүче – кем ул?
Кем ул безгә таң аттыручы?
Безне көлдерә дә, күзебездән яшь тә чыгара алучы – кем ул?
Кичкән көннәрне кем хәтеребездә яңарта?
«Инкыйраз»ы белән безгә аң бирүче кем?
Кем ул чит-ятларның күзен ачып, дикъкатьләрен безгә юнәлтә?
«Татар» исемен байрак итеп күтәрергә җөрьәт итүче – кем ул?
Безнең өчен бар булдыгын хезмәткә куючы кем?
Халык рәхмәтенә лаек булган зат – кем ул? Кем ул?
Замандашлары өчен бу сорауларга җавап аермачык булган: андый бөек зат – Гаяз Исхакый ул.
Тукай Гаяз Исхакыйга әнә шундый бәя биргән.
Ә узган гасырның урталарында Тукайның бу соравына җавап бирә алучылар ничәү булыр иде икән? Юк, әле ул вакытларда өлкән буын вәкилләре җавапны белгәннәр белүен… Тик шуларның ничәсе генә халык каршында чатнатып җавап бирә алыр иде? – минем соравымның бөтен хикмәте шунда…
Замандашлары Гаяз Исхакый иҗатын югары бәялиләр, һәм алар арасында рус укучылары да була.
Без Тукайның «Китмибез!» дигән шигырен кабатларга яратабыз. Дөрес эшлибездер. Бүген ул шигырь, ихтимал, кичәгедән дә актуальрәк яңгырый торгандыр әле. Безнең йөрәк тамырларыбыз шушы Идел буена береккән, бабаларыбыз тир түккән һәм кан койган җиребез шушында… Тукай Ватанның нәрсә икәнен яхшы белгән, хәтта Пушкиннан да яхшырак аңлаган. Горбәттәге ватандашларын да Идел-йортка кайтырга чакыра ул:
И мөхәррир! Кайсына биргән яшен күз кибриа!
И мосаувир! Кемгә биргән пакь вә чын сүз кибриа!
Кайт әле, монда ватанга, кайт әле, саргайтмале!
Күз карашыңнан керер җир тапмасынчы кер, рия!
Бу шигырь юлларын инде канатлары каерылган Тукай 1913 елда Гаяз Исхакыйга багышлап язган. Юк, хәлсез түгел аның фәрештәле каләме! Бүген, алтын баганаларыбыз бер-бер артлы егылып, әдәбиятыбызда мотлак авторитетлар калмаган каһәрле бер мизгелдә әлеге шигырь аеруча мәгънәле яңгырый. Тукай Гаяз Исхакыйны милләтнең җитәкчесе (чупан, чабан) итеп таный:
Алты ел торды чупансыз, айрылышты яшь көтү,
Карт бүре күк, бары корган аерым-аерым бер оя.
«Ул Гомәрдән курка шайтаннар» дигән төсле Рәсүл,
Бер карашың ни шома ялганчыны сүздән тыя…
Әгәр Габдулла Тукай исән калып, Совет хакимияте елларына килеп җитә алган булса, Черек күл аны гаепләү актының беренче пункты итеп менә шушы шигырьне телгә алыр иде дип уйлыйм.
«Кайт, Исхакый, күңелләребездәге керне, рияны пакь сүзләрең белән юдырып төшер, остаз!» – дибез бүген без дә.
Һәм Исхакый кайта. Аны болгавыр XXI гасырда адаштырмыйча йөртергә алынган рәһбәрләр (гидлар) көтеп тора.
Петербургта чыга торган «Современник» журналының 1913 елгы 4 нче санында түбәндәге юлларны укыйбыз: «Исхаков является не только родоначальником татарской литературы и единственным по сию пору крупным представителем ея, он отец
