Tuluy idi. Nəzərə alsaq ki, kiçik qardaş qurultayı vəzir Yeh-lu Çu-tsainin təzyiqi altında çağırmaq məcburiyyətində qalıb, o zaman Ögedeyin addımını anlamaq çətin deyil: o, ilk günlərdə hakimiyyəti qəbul etməmək və sonradan qurultayın israrları ilə taxta çıxmaqla öz siyasi nüfuzunu Tuluya faktiki olaraq qəbul etdirib. Bununla, eyni zamanda onun təsir gücünü zəiflədib. Ögedeyin belə bir siyasi manevri Çingiz xanın məhz niyə onu xələf seçdiyinə dair bütün suallara ən yaxşı cavabdır.
Siyenbilərdən18 etibarən formalaşan türk-monqol adətlərinə görə hökmdarlar «xan» və «xaqan» titulu daşıyırdı. Belə ki, Ju-juan, Göytürk, Uyğur və Xəzər hökmdarları «xan» və ya «xaqan» adını alıblar. Bu ənənəyə əsasən yalnız hökmdarın övladları, qardaşları və xanımları ona öz adı ilə xitab edə bilərdi.
Nəticə etibarilə 1228-ci ilin yaz aylarında keçirilən böyük qurultayda Ögedey xan (monqolca xaqan) elan edildi.
Ögedey xan olmağı qəbul etdikdən sonra monqol adətlərinə görə hamı papağını çıxarıb çiyinlərinə qoydu. Qardaşı Cağatay onun sağ, Çingiz xanın kiçik qardaşı olan əmisi Temügə isə sol əlindən tutub taxta oturtdu. Daha sonra Tuluy hakimiyyət rəmzi olan içki qədəhini ona verdi. Elə bu vaxt hamı doqquz dəfə onun qarşısında əyilib diz çökdü.
Beləliklə, Çingiz xanın vəfatından təqribən bir il sonra üçüncü oğlu Ögedey Böyük Monqol dövlətinin başına keçdi.
Grousset iddia edir ki, Böyük Monqol dövləti üçün Ögedeyin varlığı bir o qədər də əhəmiyyətli deyildi. Onun fikrincə, imperiyanı «ağır təbiətli, bir az kobud xarakterli, sərxoş, şən və ürəyiyumşaq, son dərəcə comərd olan, böyük qüdrətini zövqlə içmək və əylənmək üçün xərcləyən» Ögedey yox, Çingizin qoyub getdiyi «yasaq»lar (qanun-qadağalar) idarə edirdi.
Fransız tarixçisinin qənaəti ilə razılaşmaq çətindir. Çünki Çingiz imperiyanın təməllərini atsa da, onu formalaşdıra bilməmişdi. Bunu isə Ögedey bacardı. Üstəlik, imperiyanı formalaşdırmaqla kifayətlənməyərək onun sərhədlərini iki dəfə genişləndirdi. Ən əsası isə, bəlkə də, tarixdə ilk dəfə monqollar üçün bir şəhər inşa etdirdi. Söhbət paytaxt Qaraqorumdan gedir…
II FƏSİL
BİTMƏYƏN SAVAŞ
Koreya və Çin səfərləri
Ögedeyin xan elan edildiyi böyük qurultayda həmçinin dövlətin siyasi, idari və hərbi məsələləri ilə bağlı da ciddi müzakirələr aparıldı. Həmin məsələlər arasında üç problem xüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.
Bunlardan birincisi, Koreya və Çindəki vəziyyətin monqolların əleyhinə çevrilməsi idi.
İkincisi, ələ keçirilən İslam ölkələrində durum yaxşı deyildi, məsələn, Cəlaləddin19 dağılan Xarəzmşahlar dövlətini bərpa etməyə çalışırdı.
Üçüncüsü, Qərb ölkələrinin (Qıpçaq dövləti, Rus knyazlıqları və Avropa) fəthi hələ də tamamlanmamışdı.
Ögedey ilk olaraq birinci problemin həllinə girişdi. Bu, təsadüfi deyildi. Belə ki, məğlubiyyətə uğradılaraq vergi ödəməyə məcbur edilən Koreya yenidən müstəqil hərəkət etməyə başlamışdı. Bu da azmış kimi, təyin olunan vergini ödəməkdən boyun qaçırırdı. Çində isə monqolların elə ilk həmləsi ilə dağılan Kin20 imperiyası yenidən dirçəlməyə çalışırdı. Üstəlik, Çingizin ölümü səbəbindən tanqutlarla21 müharibə də yarımçıq qalmışdı. Bütün bunlar Ögedeyin diqqətini ilk olaraq məhz Koreya və Çinə yönəltməsinə gətirib çıxarmışdı.
1225-ci ildə ilk zərbədə məğlub olub monqol hakimiyyətini qəbul edən Koreya krallığı öncə Çingiz xanın tanqutlar üzərinə səfərini, ardınca isə onun ölümünü fürsət bildi və müstəqilliyini elan etdi. Ölkəboyu 16 yaşdan 60 yaşadək bütün kişilər orduya cəlb olundu, nəticədə 300 minlik yeni ordu yarandı. İşi belə görən Ögedey 1231-ci ildə Sartak Korçi adlı bir komandanı bölgəyə göndərdi. Sartak elə ilk toqquşmadaca Koreya ordusunu darmadağın elədi, ardınca isə paytaxt Sonq-do (indiki Kaesonq) şəhərini tutdu. Lap axırda da ölkəni 72 darğa arasında bölərək geri qayıtdı.
Lakin bu səfərin üstündən bir il keçməmişdi ki, bütün Koreyanı üsyanlar bürüdü. Üsyançılar Sartakın təyin etdiyi darğaların hamısını qətlə yetirdilər. 1232-ci ildə Sartak yenidən Koreyaya səfər etmək məcburiyyətində qaldı. Koreya kralı Seulun qərbində yer alan Kanq-hua adasına qaçdı. Monqollar başsız qalan ölkədə qətliam törətdilər. Lakin bu qətliam koreyalıların gözünü qorxutmadı. Onlar müqaviməti davam etdirdilər, nəticədə Suvan adlanan yerdə baş verən döyüşlərin gedişində Sartak öldürüldü. Monqollar yenidən qaçmaq məcburiyyətində qaldılar.
1236-cı ildə Ögedey növbəti dəfə Koreyaya böyük bir ordu göndərdi. Bu dəfə monqollar ölkəni tamamilə ələ keçirdilər. Lakin fərari Koreya kralı sığındığı adada öz hakimiyyətini davam etdirdi…
Monqolların 1223-cü ildə Mukalinin22 ölümü ilə nəticələnən Çinə yürüşü ciddi uğursuzluğa düçar olmuşdu. Həmin uğursuzluqdan məharətlə istifadə edən Kin xalqı isə öz növbəsində bir çox əraziləri geri qaytara bilmişdi. Çingiz xan həm Mukalinin intiqamını almaq, həm də Kin dövləti ilə haqq-hesabı biryolluq çürütmək üçün növbəti səfəri təşkil etmək niyyətində idi. Lakin onun vəfatı buna imkan vermədi. Çingiz xan həmin niyyətini ölüm döşəyində yatarkən oğullarına vəsiyyət elədi. Hətta onlara Kin ilə Sonq dövlətləri arasında 100 ildən çoxdur sürən düşmənçilikdən faydalanmağı da məsləhət gördü.
O zamanlar Çində iki güclü dövlət var idi: Kidan və Kin. Bu iki dövlətdən birinin – Kidanın yaradıcıları, əslində, cürçenlər idi. Cürçenlər türk-monqol əsilli ju-juanların davamçısı və Mancuriya (Çində tarixi ərazi) xalqlarından biri hesab edilir. Onlar Asiya tarixinin ən qüdrətli imperiyalarından sayılan Tanq xanədanının zəifləməsindən sonra (IX yüzilliyin əvvəlləri) bölgəni istila etmiş və qədim türk yurdu olan Hunanda məskunlaşmışdılar. Böyük hissəsi çinliləşsə də, cürçenlər hələ də güclü döyüş ruhuna sahib xalq kimi qiymətləndirilirdi.
Beləliklə, 1230-cu ildə Ögedey Kin səfərinə çıxmaq əmri verdi. Ordunu şəxsən onun özü idarə edirdi. Cəsur və döyüşkən qardaşı Tuluy da Ögedeyin əmrində idi. Lakin monqollar səfərin birinci ilində ağır məğlubiyyətlə üzləşdilər. Kin dövlətinin ordu başçısı general Van-yen Yi monqolları öncə Qansunun şərqində, daha sonra isə Vei vadisində üst-üstə iki dəfə məğlubiyyətə uğratdı. İşi belə görən Ögedey böyük sərkərdə Subutayı (Subuqatey) ordu başçısı təyin
