heç də onun arzuladığı müəllimlik peşəsi deyildi. Eynşteyn Berndəki patent bürosunda texniki ekspert kimi çalışır. Onun vəzifəsi ixtiralara rəy vermək idi. «Əsrin adamı»nın karyerası bu cür başlayır. Beləliklə, Prussiya Elmlər Akademiyasında, yaxud London Kral Cəmiyyətində işləmək onun üçün xəyal olaraq qalır. Buna baxmayaraq Eynşteyn özünü xoşbəxt hiss eləyir. O, Milevanı Serbiyadan yanına çağırır. 1904-cü ilin mayında isə onların oğlu – Hans Albert dünyaya gəlir.
İyirmi dörd yaşlı Eynşteyn ailəsinin əhatəsindədir, babat maaş alır, elmi işlə məşğul olmağa da kifayət qədər vaxtı var. O, rumıniyalı tələbə-filosof Moris Solovin və Şafhauzendə tanış olduğu alim Konrad Qabixtlə birlikdə «Olimpiya» akademiyasını yaradır. İddialı adı olan bu müəssisədə ən müxtəlif ideyalar coşub-daşır. Onlar gecələr bir yerə yığışıb Platon23 və Puankareni24, Spinoza25 və Maxı oxuyurlar. Tezliklə bu dəstəyə Albertin sadiq dostu Mikele Besso da qoşulur.
Eynşteyn dostları ilə görüşür, qəribə ixtiralarını sınaqdan keçirir, ailəsilə gəzməyə çıxır, Alp dağlarına qalxır, ən başlıcası isə – fikirləşir. Kantın fəlsəfi baxışları, Spinozanın determinizmə26 dair fikirləri onun dünyagörüşünü genişləndirir. Ernst Maxın əsərləri onda dərin izlər buraxır. Max pozitivistlərin27 rəhbəridir. Nyutonun nəzəriyyəsinə ilk hücum çəkən də odur. Max zaman və məkan konsepsiyasına yeni tərif verir.
1903–1904-cü illər Albert üçün intellektual oyanış dövrüdür. Həmin dövrdə o son dərəcə böyük tədqiqat işləri aparır, yeni fizika nəzəriyyəçilərinin tədqiqatları ilə tanış olur. Bu tanışlıq sonradan onun öz işlərinin inkişafına güclü təkan verəcəkdi. Plankın ideyaları onu heyran edir. Bir il sonra birlikdə işləyəcəyi bu adam hələ 1900-cü ildə kvant fizikasının əsasını qoymuşdu. O, eyni zamanda alman elmi jurnalı olan «Fizika salnaməsi»nin rəhbəri idi. Eynşteyn Lorensin28 elmi işlərini təhlil edir, Boltsmanın tənliklərinin yeni həll yollarını tapır. Bütün bunlar kvant mexanikasına yenidən şərh verməsinə köməklik göstərir.
Eynşteyn 1903–1904-cü illərdə bütün diqqətini hərəkətdə olan cisimlərin statistik termodinamikasını və elektrodinamikasını dərk etməyə yönəldir, bir neçə məqalə və elmi əsər çap etdirir.
İşıq ili
1905-ci il. Eynşteyn «Fizika salnaməsi»ndə beş məqalə çap etdirir. Gənc alimin həmin məqalələri fizikada, ümumilikdə isə elm aləmində əməlli-başlı dönüş nöqtəsinə çevrilir. 1905-ci il mart ayının 17-də onun kvant nəzəriyyəsi haqqında birinci məqaləsi dərc olunur. Həmin məqalə işığın təbiəti haqqında təsəvvürləri büsbütün dəyişir. Sonrakı iki məqalə atomun mövcudluğunun sübutu və Avoqadro sabitinin hesablanması ilə nəticələnir ki, bu da atomla bağlı tədqiqatlarında irəliyə doğru atılmış nəhəng addım hesab olunur.
Həmin ilin iyun ayının 30-da jurnal hərəkət edən cisimlərin elektrodinamikasından bəhs edən yeni məqaləni çap edir. Sentyabrın 27-də isə gənc alim beşinci – sonuncu məqaləsində nüvə energetikasının əsasını təşkil edən düsturu açıqlayır. Kütlə və enerjinin qarşılıqlı əlaqəsini göstərən bu düstur indi hamıya məlumdur: E = mc2.
«Fizika salnaməsi»ndə çap olunan bu beş məqalə elmi yaradıcılıqda nadir hadisə sayılır. İyirmi beş yaşlı gənc vur-tut yarım il ərzində işığın yeni tərifini verir, atomun mövcudluğunu isbatlayır, molekulların hərəkətini açıqlayır, məkan və zaman konsepsiyasını kəşf edir.
Eynşteyn iyulun 20-də «Molekulun ölçüsünün yeni tərifi» adlı dissertasiyasını müdafiə edərək, nəhayət ki, Sürix Universitetinin professoru adını qazanır. Qəribədir ki, fakültə rəhbərliyi əvvəlki beş məqalədən heç birini namizədlik dissertasiyasına layiq görmür! Lakin həmin məqalələrin sonradan fizikada misli görünməmiş sarsıntılara yol açdığı birmənalıdır.
Bu yerdə Eynşteynə dünya şöhrəti gətirən nisbilik nəzəriyyəsinə bir qədər diqqət ayırmaq lazımdır.
Vaxtilə Nyuton işığın və zamanın sürətinin sabit olduğunu bildirmişdi. Eynşteyn isə zamanın sabit olmadığını göstərir. Onun fikrincə, işığın sürəti sabit qala bilər, ancaq zaman dəyişməz deyil. Nisbilik nəzəriyyəsinə görə, insan hərəkətdə olarkən zaman onun üçün yavaşıyır, sükunətdə olarkən isə daha sürətlə keçir.
Sonra gənc alim daha dəlisov bir fikir irəli sürür: zaman və məkan bir-birindən ayrı deyil, ən əsası isə keçmiş və gələcək bir illüziyadır, keçmişdə və gələcəkdə baş verən hadisələr, əslində, tamam fərqli bir zaman müstəvisində gerçəkləşir.
Eynşteyn köhnə fizika elminin təməlini sarsıdaraq müasir fizikanın əsasını qoyur. Beləcə, iyirmi beş yaşlı bu gənc dünya haqqında təsəvvürləri alt-üst edən yeni nəzəriyyəsini yaradır.
E = mc2. Bu ən məşhur düstur haqqında nə demək olar? Onun nisbilik nəzəriyyəsinə heç bir dəxli yoxdur. Həmin düsturla bağlı Albertin «Cismin ətaləti onun enerjisinin miqdarından asılıdırmı?» başlıqlı məqaləsi var. Eynşteyn belə bir fikrə gəlir ki, cismin kütləsi onun enerjisi ilə ölçülür. Alimlər sonralar bu qənaətə gələcəkdilər ki, əgər ən ağır nüvəli (uran) kütlə tapılsa, ondan çox böyük enerji əldə etmək olar. Bəli, ağır kütlə bölünmə zamanı son dərəcə böyük enerji yarada bilər. Lakin təqvim hələ 1905-ci ili göstərir və Eynşteyn dahi olsa da peyğəmbər deyil. Atom bombası yalnız qırx il sonra yaradılacaq. Kimlərsə Eynşteyni bu qorxunc, böyük fəlakətlərə yol açan icadın «xaç atası» hesab edəcək. Eyni zamanda bəşəriyyət elmi nailiyyətlərin heç də həmişə gələcək nəsillərə firavanlıq gətirmədiyi-ni anlayacaq.
Qısası, Albert bir-birinin ardınca heyrətamiz elmi yeniliklərə imza atır, məsələn, maddəni atomlara parçalayır. Onun etdikləri Heraklın qəhrəmanlıqlarına bərabərdir. Ancaq gənc alim özündən tam razı deyil: XX əsrin əvvəllərinə gəlib çatıblar, intəhası, insanlar hələ də işığın necə yarandığını izah edə bilməyiblər. Bu mənada fizika daş dövrünü yaşayır, alimlər isə qaranlıq aləmdə azıb qalıblar.
Eynşteyn əmindir ki, dünya işıqla bağlı sualların cavabından mütləq agah olmalıdır. Çünki işıq ilk mənbədir. Planetlərin yaşını, Qalaktikanın necə yarandığını yalnız onun sayəsində ortaya çıxarmaq mümkündür.
Nyuton işığın dalğalı təbiətə malik olduğunu deyirdi. Maks Plank XX əsrin əvvəllərində fizika elminin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirərək işığın kvantlardan ibarət olduğunu irəli sürür. Albert isə Plankın bu fikrinə söykənərək sübut edir ki, işıq davamlı yox, hissə-hissə, yəni fotonlarla paylanır və bununla da fotoelektrik effektini izah edir. Fotoelektrik effekti müəyyən
