dedi, – əziz Viktor, vaxtını boş şeylərə sərf etmə”.
Əgər atam mənə ətraflı izah etsəydi ki, Aqrippanın baxışlarının yanlışlığı artıq çoxdan elmi surətdə sübuta yetirilib, mən o kitabı bir küncə atardım. Bəlkə də, sonradan məni məhvə aparan yola düşməzdim. Amma atamın ağızucu dediyi sözlər məni inandırmadı və acgözlüklə kitabı oxumaqda davam etdim.
Evə qayıdanda bu müəllifin əsərlərinin külliyyatını, sonra Paraselsin1, Böyük Albertin2 kitablarını da oxudum. Bu divanələrin fikirlərinə uydum və özümü onların şagirdi, hətta davamçısı hesab etdim. Müəl-limlərimin ardınca gedib fəlsəfə daşı, həyat cövhəri axtarmağa başladım. Var-dövlət gözümə görünmürdü, mən şöhrət qazanmaq istəyirdim. Əgər insanı ölümsüzlüyə qovuşdurmağın yolunu tapsaydım, məni böyük gələcək gözləyirdi.
On beş yaşım vardı, şəhər kənarındakı bağ evimizə getmişdik. Qapıya söykənib göydən tökülən selə, ildırım çaxmasına baxırdım. Birdən evdən 20 metr aralı nəhəng palıd ağacının od tutduğunu və qısa müddətdə yanıb kömürə döndüyünü gördüm.
Elektrik qanunları haqqında əvvəl də kifayət qədər təsəvvürüm vardı. Amma bu palıd əhvalatı məni onun təbiəti barədə daha dərindən düşünməyə məcbur etdi. Aqrippanı, Paraselsi, Alberti unutdum, köhnə məşğuliyyətimdən əl çəkdim və gecə-gündüz riyaziyyatı, fizikanı öyrənməyə girişdim.
İndi geri baxıb keçdiyim həyat yoluna nəzər salanda düşünürəm ki, Tanrı bu möcüzəsini məni səhvlərdən qorumaq, haqqa qaytarmaq üçün göstərmişdi. Heyif ki, başa düşmədim. Tale məni öz arxasınca sürükləyir, məhvə doğru aparırdı.
III fəsil
On yeddi yaşımda valideynlərim məni İnqolştadt şəhərinə universitetə göndərməyi qərara aldılar. Yola çıxmağa hazırlaşırdım ki, həyatımda ilk böyük bədbəxtliklə üzləşdim.
Elizabet skarlatin xəstəliyinə tutuldu. Anamı ona yaxın qoymaq istəmirdilər ki, yoluxa bilər. Amma anam qızın yanından çəkilmirdi. Özü ona qulluq edirdi. Anam Elizabeti xilas etdi, əvəzində özü ağır xəstələndi. Həkimlərin üzündən başa düşmək olurdu ki, sağalacağına ümid getdikcə azalır. Ölüm yatağında da anam mətinliyini itirmədi. Son nəfəsində Elizabetin əlini mənim ovcuma qoyub: “Övladlarım, – dedi, – həmişə sizin toyunuzu arzulamışam, bu sevinci atanızdan əsirgəməyin”.
Əziz adamını itirmiş insanın iztirablarını təsvir etməklə qanınızı daha da qaraltmayacağam. Bircə onu deyim ki, artıq heç yerə getmək istəmirdim. İstəyirdim həmişəlik Elizabetin, atamın, qardaşlarımın, dostumun yanında qalım.
Nəhayət, səfər günü yetişdi. Məni sevdiyim adamlardan ayırıb uzaqlara aparan arabada oturub qəmli xəyallara dalmışdım. Amma yavaş-yavaş arxada qoyduqlarım deyil, qabaqda məni gözləyənlər barədə düşünməyə başladım. Elmə olan həvəsim hələ də güclü idi.
Səhər İnqolştadtda zəmanət məktublarımı götürüb bir neçə professora baş çəkdim. Görünür, bu da taleyin hökmü imiş ki, birinci təbiət elmləri professoru cənab Krempenin yanına getdim. Krempe kobud, amma çox savadlı alim idi. Biliyimi yoxlamaq üçün bir neçə sual verdi. Oxuduğum kitablar arasında kimyagərlərin də kitablarını sadaladım. Professorun gözləri bərəldi: “Bu cəfəngiyyata da vaxt sərf etmisiniz?” Sonra o, gələn həftədən dərslərə başlayacağını deyib məni evə buraxdı. Bir də dedi ki, kimya dərsini həmkarı Valdman keçəcək, indi o, şəhərdə yoxdur, amma bir həftəyə qayıdacaq.
Cənab Krempenin qaba səsi və eybəcər xarici görünüşü var idi, ona görə də onu bəyənmədim. Həm də quru elm tərəfdarı kimi, əbədiyyət və sonsuzluq axtaran kimyagərlər, o dahi xəyalpərvərlər haqqında dediyi sözlər xoşuma gəlmədi.
Məndən böyük arzularımı darıxdırıcı reallığa dəyişməyi tələb edirdilər.
Növbəti həftə könülsüz-könülsüz Valdmanın mühazirəsinə getdim. O, həmkarından fərqlənirdi. Əlliyaşlı bəstəboy kişi idi, sifətindən xeyirxahlıq yağırdı, ömrümdə belə yumşaq səs eşitməmişdim. Əvvəl kimya tarixinin icmalını verdi, kəşflər, keçmişin dahi alimləri haqqında danışdı. Sonda isə ömrüm boyu unutmayacağım bir fikir söylədi:
– Qabaqlar həyatını bu elmə sərf etmiş böyük insanlar mümkün olmayan şeylər vəd edirdilər və heç nə edə bilmədilər. İndiki alimlər çox az şey vəd edirlər, bilirlər ki, bir metalı başqasına döndərmək olmaz, həyat cövhəri isə əlçatmaz arzudur. Amma məhz bu alimlər kiçik-kiçik ixtiralar etməklə əsl möcüzələr yaradırlar. Onlar təbiətin ən xəlvət sirlərinin üstünə işıq salırlar. Bədənimizdə qanın necə dövran etdiyini, nə ilə və necə nəfəs aldığımızı öyrənirlər. Onlar təbiət qüvvələrini, hətta gözəgörünməz dünyanı da ram etməyə çalışırlar.
Professorun son sözlərini mən taleyin göstərişi kimi qəbul etdim. “Əgər başqaları bu qədər iş görüblərsə, – deyə Frankenşteynin ruhu qışqırırdı, – sən onlardan artığına nail olacaqsan, bəşəriyyəti təbiətin ən mübhəm sirlərindən agah edəcəksən”.
O gecə gözümə yuxu getmədi. Səhər açılanda artıq qəti qərara gəlmişdim: mən köhnə məşğuliyyətimə qayıdır və fitri istedadımı məhz bu işə həsr edirəm! Yenidən Valdmanın yanına getdim. Professor məni çox mehriban qarşıladı. Fikirlərimi onunla bölüşdüm. Aqrippanın, Paraselsin adını eşidəndə gülümsədi, amma cənab Krempe kimi istehza etmədi:
– Müasir alimlər bu insanlara göstərdikləri böyük səylərə görə minnətdar olmalıdırlar. Dahilərin əməyi, hətta yanlış məqsədlərə sərf olunsa belə, son nəticədə bəşəriyyətin inkişafına xidmət edir. Xoşbəxtəm ki, sizin kimi şagirdim var. Uğur qazanacağınıza şübhə etmirəm, kimya elmini hələ çox böyük kəşflər gözləyir.
Sonra cənab Valdman məni laboratoriyasına apardı, bəzi məsləhətlər və lazım olan kitabların siyahısını verdi.
Mənim taleyim məhz həmin gün həll olundu.
IV fəsil
Məhz həmin gündən təbiət elmləri, xüsusilə kimya mənim yeganə məşğuliyyətimə çevrildi. Mən oxuyur, mühazirələrə qulaq asır, universitet müəllimləri ilə söhbət edirdim. Cənab Valdmanla dostlaşmışdım. Səhərlərimi də laboratoriyada açırdım.
İki il keçdi, bu müddət ərzində bir dəfə də əzizlərimi görmək üçün Cenevrəyə getməyə imkan tapmadım. Bütün vaxtımı elmi axtarışlara sərf edirdim. Xeyli uğur qazandım, universitetdə ad çıxardım.
Həyat nədən başlanır? Bu sualın cavabını axtara-axtara insan bədəninin, ümumiyyətlə,
