çıxdı.
Artıq zil qaranlıq idi. Projektorların uzun işıqları dağların üzərində dolaşırdı. Biz zavodun həyətindən keçdik və baş sarğı məntəqəsinin yanında dayandıq. Bayırda qapının üstündə talvar vardı. Gecə küləyi qaranlıqda qurumuş yarpaqları xışıldadırdı. İçəridə işıq yanırdı. Baş həkim yeşiyin üstündə oturub telefonla danışırdı. Həkimlərdən biri mənə dedi ki, hücum bir saat təxirə salınıb. Baş həkim telefondan aralandı.
– İndi başlayacaq, – o dilləndi. – Qərara aldılar ki, təxirə salmasınlar.
Bir dəqiqədən sonra isə arxamızdakı topların hamısı atəş açdı.
– Bəs yemək hanı? – mən baş həkimdən soruşdum. O, deyəsən, eşitmədi. Bir də soruşdum.
– Hələ gətirməyiblər.
Bu vaxt böyük bir mərmi zavodun həyətinə düşüb partladı. Ardınca digəri… Partlayışın gurultusu içində kərpic qırıntılarının səsi eşidilirdi.
– Yeməyə bir şey tapılar?
– Bir az makaron yeməyi var, – baş həkim cavab verdi.
– Nə var, verin.
Baş həkim sanitara nəsə dedi. O, binanın digər başına gedib qazançanın içində soyuq makaron gətirdi. Mən onu Qordiniyə verdim.
Zavodun həyətinə çıxıb qaçmağa üz qoyduq. Sahildə mərmi partladı. Daha bir mərmi də yaxınlığımıza düşdü. Hər ikimiz üzüqoylu yerə uzandıq. Gurultu səsi kəsən kimi Qordini ayağa durub blindaja qaçdı. Mən də onun ardınca yüyürdüm. Üç sürücü əvvəlki kimi blindajda divarın dibində oturmuşdu.
– Buyurun, – deyib qazançanı Qordinidən alaraq onlara uzatdım. Sürücülər irəli gəldilər. Çəngəl yoxdu. Dördü də çənəsini lap qazançanın içinə salıb yeyirdilər.
Bayırda gurultu səngimir, yer aramsız titrəyirdi. Biz isə yeməyə davam edirdik. Birdən növbəti partlayış eşidildi və əcaib səslər gəlməyə başladı. Qəfildən ətraf ağ, sonra isə qırmızı rəngə boyandı. Bu qırmızı burulğan məni göyə fırlatdı. Öncə elə bildim ölmüşəm. Lap yanımda kiminsə: «Ana! Ay ana!» – deyə inildədiyini duydum. Birtəhər yana çevrildim. Bu, Passi idi. Mən ona toxunanda çığırdı. Ayaqları mənə tərəf uzanmışdı. Ani bir işıq düşdü. Gördüm ki, onun hər iki ayağı dizdən yuxarı parça-parça olub. Bir ayağı tamam yerindən qopub ayrılmışdı. O biri isə əzələlərdən və parçalanmış şalvarından asılı qalmışdı. Kəsilib qopmuş ayaq öz-özünə səyriyirdi. Passi əlini dişləyə-dişləyə zarıyırdı: «Ay ana, ana! İlahi, mənə ölüm ver! Dözə bilmirəm, dözə bilmirəm…» Sonra əlini dişləyərək sakitləşdi. Qopmuş ayağı isə hələ də səyriməkdəydi.
– Xərək, xərək! – deyə qışqırdım. Passinin ayağını sarımaq üçün ona doğru sürünmək istədim, ancaq yerimdən tərpənə bilmədim. Yenidən cəhd elədim. Birtəhər dirsəklərimin üstündə sürünərək Passiyə yaxınlaşdım. Səsi gəlmirdi. İstədim köynəyimin ətəyindən cırıb ayağını sarıyam. Ancaq parça möhkəm idi. Çox keçməmiş məlum oldu ki, sarğı bağlamağa ehtiyac qalmayıb. Artıq Passi ölmüşdü. Qalan üç nəfərin başına nə gəldiyini müəyyənləşdirmək lazım idi. Birtəhər belimi düzəldib oturdum. Yalnız bu vaxt fərqinə vardım ki, yaralanmışam. Qəfil düşən işıqda ayaqlarımın qan içində olduğunu gördüm.
Kimsə qoltuğumdan yapışdı, başqa birisi də ayaqlarımdan qaldırdı.
– Mənəm, Manyeradır, – qoltuğumdan yapışan şəxs dedi və mən onu yalnız indi tanıdım. – Biz xərək dalınca getmişdik, ancaq tapa bilmədik. Necəsiz, cənab leytenant?
– Qordiniylə Qavutssi hanı bəs?
– Qordini məntəqədədir, yarasını sarıyırlar. Qavutssi isə hazırda ayağınızdan tutub. Siz ağır yaralanmısız?
– Bilmirəm… Qordiniyə nə olub?
– Şükür, yaxşı qurtarıb.
Sarğı məntəqəsinin qarşısında çoxlu yaralı uzanmışdı. Ölüləri bir kənara yığmışdılar. Həkimlər qollarını çiyinlərinə qədər çırmayıb işləyirdilər; qəssab kimi qana bulaşmışdılar. Yaralılardan bəziləri zarıyırdılar, ancaq əksəriyyəti sakitcə uzanmışdı. Hava soyuyurdu. Biz məntəqəyə çatan kimi Manyera feldşer gətirib gəldi, hər iki ayağıma sarğı qoydular. Feldşer dedi ki, yaraya palçıq dolduğuna görə qan itkisi azdır. Əməliyyat olunacağımı bildirdi. Manyera dedi ki, Qordini maşını sürə bilməyəcək: çiyni sınıb, başından isə yaralanıb. Manyera və Qavutssi yaralıları öz maşınlarına yığıb getdilər. Hərəsində iki sanitar olan üç ingilis maşını gəldi. İngilis sürücülərdən biri mənə yanaşdı.
– Yaranız ağırdır? – soruşdu. O, ucaboy adam idi, polad sağanaqlı gözlük taxmışdı.
– Ayaqlarımın ikisi də qan içindədir.
– Mən sizi şəhərdə görmüşəm. Dedilər, siz amerikalısız.
– Bəli.
– Mən də ingilisəm.
– Doğrudan?
– Bəli. Siz elə bilirdiz italyanam?
– Əgər bizim maşınlara bir əncam çəkə bilsəniz, çox yaxşı olar, – dedim.
– Biz onları sizə lap saz vəziyyətdə qaytararıq, – o dedi. – İndi sizi burdan birtəhər çıxarmaq lazımdır. Bu saat həkimlərlə danışaram. Biz gedəndə sizi də özümüzlə apararıq.
O, ehtiyatla yaralıların arasından keçərək qapıya tərəf getdi. Bir azdan məntəqənin adyal salınmış qapısından hündürboy ingilislə iki sanitar içəri girdi. O, italyanca:
– Budur amerikalı leytenant, – dedi.
– Mən gözləyə bilərəm, – dedim. – Burada daha ağır yaralılar var.
O mızıldandı:
– Yaxşı, yaxşı… Özünüzü qəhrəman kimi göstərməyin, – sonra isə italyanca əlavə elədi: – Ehtiyatla qaldırın.
Onlar məni qaldırıb məntəqənin binasına gətirdilər. Bütün stolların üstündə əməliyyat aparırdılar. Baş həkim məni tanıyıb fransızca soruşdu:
– Hə, pis deyilsiniz ki?
– Pis deyiləm, – cavab verdim.
– Onu mən gətirmişəm, – ucaboy ingilis italyanca dedi. – Amerikan səfirinin
