maraqlı yox, həm də gələn həftədən Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının gündəmini dəyişəcək ciddi bir xəbər oldu. Milli Şura ideyasının müəllifi dünya şöhrətli yazıçı-ssenarist Rüstəm İbrahimbəyovdur. Belə demək mümkündürsə, onun siyasi rejissurasının proloqu baş tutdu. İndi qarşıda məmləkətin demokratikləşməsi ssenarisinin gerçəkləşdirilməsinin həlledici epizodlarının çəkilişləri gəlir. Bu çəkilişlərdə kütləvi səhnələr önəmli yer tutacaq…
Şairlərin günahı nə?
Səməd Vurğuna və mənəvi dəyərlərimizin digər daşıyıcılarına qarşı növbəti hücumlar haqqında
Qalib gələcəkmi cahanda kamal?
1952-ci ilin yazı idi. Opera və Balet Teatrında Azərbaycan yazıçılarının 19-cu qurultayı keçirilirdi. Rəyasət heyətində salonu iti və qəzəbli baxışları ilə süzən respublika rəhbəri Mircəfər Bağırov əyləşmişdi. Tribunada isə xalq şairi Səməd Vurğun danışırdı. O, Azərbaycan poeziyasında mövzu axtarışlarından və özünün yeni şeirlərində bu məsələyə necə yanaşmasından bəhs edirdi. Söhbətin bəlli bir yerində 1-ci katib qaşlarını çatıb qəzəblə şairin sözünü kəsdi:
– Sən şairlərə dərs deməklə yox, şeirlərinlə onlara nümunə olmalısan, ona görə də ləngimədən kommunizmin əlifbasından başlamalısan, yoxsa məhv olacaqsan!
– Oldu, yoldaş Bağırov! – deyə böyük şair soyuqqanlılıqla dilləndi və bir az əvvəl Bağırovun fitnəsi ilə məhv edilmiş filosof Heydər Hüseynovun siması ani olaraq gözlərinin önündən gəlib-keçdi.
S.Vurğun birinci dəfə deyildi ki, hədələnirdi, məmləkətin hər şeyə qadir olan qəzəbli rəhbəri ona barmaq silkələyirdi. Şair üçün bu hədə-qorxular hələ 30-cu illərin əvvəllərindən başlamışdı. Şeirləri yayıldıqca, kitabları çıxdıqca, şöhrəti artdıqca, onu sevənlərin sayı çoxaldıqca istedad və şəxsiyyətinə paxıllıq edənlərin, hər addımda gənc şairi «vraq naroda» kimi qələmə verməyə çalışanların da sayı-hesabı artırdı. Tez-tez NKVD-də sorğu-suala çəkilirdi.
Sonra 37-ci il yaxınlaşır və ilin əvvəlindən Azərbaycan ədəbi mühitində repressiya hərarəti yüksək həddə çatır. Yazıçılar İttifaqının həmin il yanvarın 28-də keçirilmiş iclasının stenoqramını oxuyanda adam lərzəyə düşür, nə qədər kəskin siyasi fon var, sanki yazıçılar yox, qatı siyasətçilər danışır. Onlar hər dəqiqəbaşı «antisovet trotskiçi, ziyançı, diversiyaçı, casus» kimi ifadələr işlədərək sovet sisteminə sevgilərini bildirir, «Stalinin adı ilə nəfəs alır, Stalin epoxası ilə qidalanırız. Biz Stalinizmi canımızdan artıq seviriz, ona qarşı qalxan xain, murdar və çirkin əllərin kəsilməsini, onun həyatına terror hazırlayan zəhərli ilanların başının kəsilməsini tələb ediriz», – deyirdilər.
1937-ci ilin martında Yazıçılar İttifaqının xüsusi plenumunda ölkənin qələm əhli bir daha Stalinə və sovet rejiminə dərin məhəbbətlərini izhar edirlər. Xüsusən «Azərbaycan əməkçilərinin mübarizəsinə yad olan əsərlər yazmaqdan əl çəkməyən» və buna görə də plenumda əsas tənqid və müzakirə hədəfi seçilmiş H.Cavid, M.Müşfiq, Ə.Cavad və Y.Vəzir də çıxış edərək yeni həyat mövzusuna diqqət yetirəcəklərini deyirlər. Lakin bu «səmimiyyət» onları xilas etmir. Plenumdan keçən iki ay ərzində yazıçılara qarşı repressiya dalğası güclənir, daha kütləvi ifşa aksiyaları üçün məqam gözlənilir. Belə bir məqam Azərbaycan K(b)P 13-cü qurultayında reallaşır.
İyunun 3-də M.F.Axundov adına Opera və Balet Teatrının binasında işinə başlayan həmin qurultayda M.C.Bağırov keçmiş silahdaşları S.M.Əfəndiyev, H.Sultanov və başqalarını «əksinqilabçı» elan edir. O, Yazıçılar İttifaqını da yaddan çıxarmır. Artıq həbs olunmuş Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Əli Nazim, Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi, Əhməd Triniçin ünvanına təhqirlər yağdırır. Həmin günlərdə «Yazıçılar İttifaqını hər cür əksinqilabi millətçi, müsavatçı tör-töküntüdən təmizləyin!» hökmü dəbdə idi.
Qurultaydan beş gün sonra «Pravda» qəzetində (8 iyun, 1937) dərc edilmiş və bütünlüklə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına həsr olunmuş «Düşmənin hiylələri» adlı baş məqalədən sonra yazıçılar arasında daha geniş «ifşa» kampaniyasına təkan verilir. Ölkənin bir nömrəli ideoloji qəzetinin Yazıçılar İttifaqında düşmən axtarışına məqalə həsr etməsi yüksək səviyyədən komanda verildiyinə işarə idi. Həmin məqalə bunun MK-dan verilməsini göstərirdi. Məqalə «trotskiçi və müsavatçı Ruhulla Axundovu» (?) ifşa etdikdən sonra S.Vurğunu da hədəfə götürür, onun «Bakı olimpində» birinciliyi əldən vermək qorxusu altında olduğu bildirilirdi. Məqalədən bir neçə gün sonra yazıçıların yığıncağında ittifaqın rəhbərlərinin işləri qənaətbəxş hesab edilməmişdi. S.Vurğun isə «sinfi sayıqlığını itirməsi», «siyasi korluğu», «çürük liberalizmi» sayəsində «xalq düşmənlərini, yapon-alman faşist agentlərini, trotskisist, nasional-uklonist, müsavatçı, pantürkist ünsürləri himayə etdiyinə görə» ittiham olunmuşdu. Onun boynuna qoyub tövsiyə edirdilər ki, ictimai cəhətdən məqbul sayılmayan millətçilərlə əlaqələrini birdəfəlik kəssin.
Əcəl qılıncı daim S.Vurğunun başı üzərində yellənib. Respublika rəhbəri də onu 37-ci ilin repressiya dalğasında boğmağa çalışıb. Ona görə də M.C.Bağırovun şəxsi ərizəsinə əsasən, onun «məsələsi» SSRİ Yazıçılar İttifaqında da müzakirə (1937, 26 noyabr) edilir. Müzakirə aparılır və iştirakçılar şairin İttifaqın üzvlüyündə qalmasında israrlı olurlar. İclasda S.Vurğunun keçmişi təftiş edilsə də, «Rus poeziyası antologiyası»nın tərcüməçilərindən biri olması və Lenin ordeni alması qanının arasına girir. Təbii ki, şairin şəxsi keyfiyyətləri və Moskva yazıçıları ilə səmimi münasibətləri də onun müdafiə olunmasına gətirib çıxarır.
Belə nikbin sonluğa baxmayaraq repressiya olunmaq təhlükəsi S.Vurğunu bütün ömrü boyu təqib etmişdir. M.C.Bağırovun məhkəməsi zamanı məlum olmuşdur ki, 1941-ci ildə daxili işlər naziri M.C.Bağırova göndərdiyi məktubda S.Vurğunun hələ ifşa edilməmiş, salamat qalmış «kontrrazvedkanın» üzvü olduğunu xəbər verirdi. Bax indi soruşmaq istəyirəm ki, bütün ömrünü belə səksəkələrdə yaşamış S.Vurğun nədən yazmalıydı, hökumətin siyasətinə qarşı necə çıxmalı idi? Müsavat hökumətini, Cümhuriyyəti vəsf etməli idi, yoxsa Avropada müstəqil Azərbaycan davası aparan, Stalinin ideoloji düşməni olan M.Ə.Rəsulzadəni birbaşa milli lider adlandırmalıydı?
Güman etmirəm ki, yaxın dövrlərə qədər siyasi bioqrafiyasında sıxıntılarla üzləşmiş Sərdar Cəlaloğlu bütün bunları bilməsin, hər halda, mütaliəsi olan adamdır. Bilirsə, bəs onda hansı əsaslara görə xalqın böyük əksəriyyətinin qəlbində bir mənəvi-poetik abidə ucaltmış S.Vurğun haqqında belə hədyanlar danışır, hörmətsiz ifadələr işlədir.
