təkmil növlərin daha ibtidai növlərdən törədiyi barədə hipotezi müdafiə edirik. Hazırda da həyatlarını davam etdirən bəsit canlı formalarına rast gəlirik. Nəhəng dinozavrlar Yer üzündən silindilər və yerlərini məməlilərə buraxdılar, lakin dinozavr növünün xalis nümayəndəsi olan timsah hələ də bizimlə yan-yana yaşayır. Ola bilər ki, bu analogiya bir az mövzudan uzaq görü nür, üstəlik hazırda yaşayan ibtidai növlərin əksəriyyətinin bugünki təkmil növlərin əsl əcdadları olmaması da bu analogiyanı zəiflədir. Aralıq keçid mərhələlərini əmələ gətirən növlər bir qayda olaraq tələf olmuşdur və yalnızca elmi rekonstruksiyalar sayəsində onlar barədə öyrənirik. Psixi sferada isə ibtidai halın ondan törəyib dəyişiklik keçirən daha yüksək hal ilə yan-yana öz varlığını sürdürməsinə o qədər tez-tez rast gəlinir ki, bunu örnəklərlə isbatlamağa heç gərək də yoxdur. Bu cür gedişat çox zaman evolusyon inkişafın hissələrə ayrılıb müxtəlifləşməsinin nəticəsi olur: Davranışın yaxud instinktiv impulsun bir hissəsi (kəmiyyət bölümü) dəyişməz qalarkən, digər bölümü sonrakı inkişaf mərhələlərindən keçməyə davam etmişdir.
Bu bizi daha ümumi problemə, psixikanın əsas elementlərinin qorunması probleminə gətirib çıxarır. Bu problem üzərində az araşdırma aparılıb, lakin o qədər maraqlı və önəmli problemdir ki, üzərində durmağa kafi səbəbimiz olsa da belə, yenə də ona müəyyən dərəcədə diqqət yetirməyə dəyər. Sürətli unutmanın yaddaşdakı bütün izləri sildiyini, yəni yox etdiyini zənn edən yanlış qənaətdən qurtulduqdan sonra, psixi həyatda bir kərə formalaşan hər hansı bir elementin dağılıb yox olmayacağını, hər şeyin hansısa formada qorunduğunu və uyğun şərtlər altında, örnəyi, geriyə uzaqlaşan reqressiya nəticəsində təkrarən üzə çıxa biləcəyini ifadə edən əks mülahizəyə tərəf meyillənirik. Bu fərziyyənin nədən ibarət olduğunu başqa bilgi sferasından götürdüyümüz örnəklə açıqlamağa çalışaq. Örnəyimiz Əbədi Şəhərin inkişaf tarixi olacaq. 4 Tarixçilərin dediyinə görə, qədim Roma Palatindəki hasarlanmış qəsəbə olan Roma Quadrata idi. Bu tarixi vəziyyəti ayrı-ayrı təpələrdəki qəsəbələri birləşdirən Septimontium dönəmi izlədi. Bunun ardınca ətrafına Servian divarları hörülən şəhər, onun ardıncasa cümhuriyyət və erkən imperatorluq epoxalarındakı dəyişikliklərdən sonra, İmperator Avrelianın əmriylə tikilən divarların əhatələdiyi şəhər dönəmi gəldi. Şəhərin dəyişimlərini izləməyi burada saxlayıb, tarix və topoqrafiyaya dair ən mükəmməl bilgilər lə təchiz olunmuş müasir bir səyahətçinin bugünki Romada həmin əski dönəmlərdən hansı izlər tapa biləcəyini özümüzdən soruşaq. O, yaranmış bir neçə deşiyi istisna etsək, Avrelianın divarlarının praktiki olaraq dəyişmədiyinin şahidi olacaq. Bəzi yerlərdə Servian divarlarının qazıntılar nəticəsində gün üzünə çıxarılmış bir çox hissələrini görəcək. Əgər səyahətçimiz dövrümüzün arxeologiyasından daha artıq bilgiyə sahibdisə, bəlkə də bu divarların bütün cizgilərini və Roma Quadratanın ümumi xətlərini plan şəklində təsvir edə bilər. Səyahətçimiz, bu divarların araya aldığı qədim ərazidə nə zamansa tikilmiş binaların heç birini tapmayacaq, ya da onların cüzi qalıqlarına rastlayacaq, çünki bu tikililər artıq mövcud deyil. Cümhuriyyət dövrünün Roması barədə malik olduğu ən mükəmməl bilgilər belə, olsa-olsa həmin dönəmin məbədlərinin və ictimai binalarının harada yerləşmiş olduqlarını bilməyə yetəcəkdir. İndi orada xarabalıqlar qalıb, fəqət bu xarabalıqlar həmin tikililərin yox, yanğınlar və təxribatlardan sonrakı restavrasiyaların qalıqlarıdır. Qədim Romanın bütün bu qalıqlarının, Renessansdan bəri keçən bir neçə əsr boyunca böyüyüb nəhəng meqapolisə çevrilən müasir bir şəhərin xaotik labirintlərinin arasına qarışıb dağılmış şəkildə ortaya çıxdığını xüsusən qeyd etməyə, mənə elə gəlir, gərək yoxdur. Yəqin ki, xeyli sayda antik əşya bu şəhərin və modern tikililərin altında gömülü halda durur. Roma kimi tarixi şəhərlərdə keçmiş məhz bu formada qorunur.
İndisə gəlin fantaziyamızın köməkliyilə Romanın insanlara aid bir yaşayış məkanı deyil, bənzər dərəcədə uzun və zəngin keçmişə sahib psixi varlıq olduğunu, yəni, daxilində bir kərə əmələ gələn halın daha heç zaman yox olub itmədiyini, erkən inkişaf mərhələlərinin də ən son inkişaf mərhələsiylə birgə öz varlıqlarını sürdürdüklərini təsəvvür edək. Bu Roma üçün, Septizoniy Septimiy Severusun və Sezarların saraylarının Palatin üzərində əvvəlki kimi yüksələcəkləri, Qotların Romanı mühasirəyə aldıqları zamana kimi Müqəddəs Angelo qəsrinin dişli divarlarını bəzəyən şahanə heykəllərin hələ də orada duracaqları və s. anlamına gəlir. Lakin bundan artığı da var. Palazzo Kafarellinin olduğu yerdə, onunla birlikdə Kapitoliy Yupiterinin məbədi duracaqdı, özü də təkcə imperatorluq epoxasında yaşayan Romalıların gördükləri formada deyil, Etruskların memari cəhətlərini özündə daşıyacaq və gildən qayrılmış antefikslərlə naxışlanmış halında duracaqdı. İndi Kolizeyin yerləşdiyi yerdə Neronun yox olub getmiş Qızıl Evinə heyranlıqla tamaşa edə biləcəkdik. Panteon meydanında təkcə imperator Adriandan qalan bugünki Panteonu deyil, Mark Aqrippanın tikdirdiyi ilk binanı da görəcəkdik. Hətta Santa Mariya sopra Minerva kilsəsi və üzərində bu kilsənin yüksəldiyi əski məbədgah da eyni yerdə olacaqdı. Tamaşaçının bu və ya digər mənzərəni görə bilməsi üçün bəlkə də sadəcə durduğu mövqeyi yaxud nəzərlərini dəyişdirməsi kifayət edəcəkdi.
Oxucular qarşısında bu fantazıyanı daha artıq genişləndirməyin anlamı yoxdur, əks halda təssəvvüredilməz və hətta absurd nöqtələrə vararıq. Əgər biz tarixi ardıcıllığı məkan terminləriylə sərgiləmək istəyiriksə, biz bunu yalnızca məkanlardakı obyektləri yan-yana sıralayaraq edə bilərik: eyni məkanın iki müxtəlif predmeti ola bilməz. Bu təşəbbüsümüz boş bir oyun kimi görünsə də ona bir cəhətinə görə bəraət qazandırmaq olar: Apardığımız xəyali təcrübə bizə göstərir ki, psixi həyatın özünəməxsus özəlliklərini çeşidli rəsm və görüntülərin köməkliyilə anlaya bilmək beyhudədir.
Üstəlik bir etirazı da diqqətə almağımıza gərək var: Kimsə psixi keçmişi nə üçün bir şəhərin keçmişiylə müqayisə etdiyimizi soruşa bilər. Məsələ burasındadır ki, bütün keçmişin qorunduğu barədə gümanımız, yalnızca psixi orqanın sağlam qalması, onun toxumasının iltihab və zədə görməməsi şərtiylə keçərlidir. Lakin bu xəstəlikləri ortaya çıxaran səbəblərə bənzər dağıdıcı təsirlər, Romanın keçmişindən daha az fırtınalı keçmişi olan, yaxud London kimi demək olar ki, heç bir zaman düşmən hücumuna məruz qalmamış şəhərlərin tarixindən də əskik olmamışdır. Bir şəhərin sülhlə dolu ən sakit inkişaf mərhələsində belə köhnə binaların dağıdılıb yerlərinə yenilərinin tikilməsi hallarına rast gəlinir. Buna görə də hansısa şəhəri psixi orqanizmlə müqayisə etmək apriori olaraq əlverişsizdir.
Beləliklə, bu etirazın qarşısında geri çəkilir və fövqəladə bir kontrast təsvir etmək cəhdini boşlayaraq, daha aydın və yaxın müqayisələndirmə obyekti olan insan, yaxud heyvan vücuduna yönəlirik. Lakin burda da əvvəlki çətinliklə qarşılaşırıq. Orqanizmin inkişafının erkən fazaları heç bir şəkildə qorunmamış, udulmuş, ərimiş və materialını əmələ gətirdikləri sonrakı fazaların içinə qarışaraq itmişlər.
Mənbə kimi “The Cambridge Ancient History”rəhbərliyiylə Hyu Lastın “Romanın qurulması”ndan istifadə edilmişdir.
