xarakteri güclü idi. Romantiklərin əksər müla hizələrinin bir tərəfi məhz vətəndaşlığa gəlib çıxır və milli özünə məxsusluqla tamamlanırdı. Onlar ədəbi hərəkatın inkişafına da bu meyarla yanaşır, sənətkar qayğılarını da eyni tələblə şərh edir dilər.” (43,10)
Romantik şairlərin ədəbi-nəzəri görüşlərində vətəndaşlıq key fiyyətinin formalaşması və inkişafına 20-ci əsr Azərbaycan ədəbi-elmi fikrinin görkəmli simaları F.Köçərli, N.Nərimanov, S.Hüseyn, M. Ə.Sabir və başqaları ilə onların yaxın dostluq və yara dıcılıq əlaqələri, rus və Avropa ədəbi fikri, türk ədəbiyyatı tarixi ilə tanışlıqları böyük rol oynasa da, onun əsl mənbəyi birinci xalq inqilabından (1905) sonra yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyan real Azərbaycan varlığı olmuşdur. Bu vətəndaşlıq keyfiyyətləri özünü birinci növbədə epiqon poeziyaya qarşı mübarizədə göstə rirdi. 19-cu əsrin sonları, 20-ci əsrin əvvəllərində poeziyamızın vəziyyətini göz önünə gətirək. Azərbaycan poeziyası, o cümlədən romantik lirika yeni əsrin ərəfəsində gərgin və təzadlı bir axtarış dövrü keçirirdi. O, artıq ictimai və bədii funksiyasını itirib texniki bir vəzifəni yerinə yetirirdi. Epiqon poeziya məzmun və forması na görə xalqın vəziyyətindən doqan ürək ağrılarını şeirin atəşin və həyəcanlı dili ilə deyə bilmədiyinə görə, yeni dövrün qabaqcıl sənətkarlarını, eyni zamanda romantik şairləri təmin etmirdi. On lar birinci rus inqilabının əmələ gətirdiyi "nəfəs genliyindən” (C.Məmmədquluzadə) vətənin dərdlərini müzakirəyə qoymaq, "biçarə vətəndaşlarına” tərəqqi və həqiqi yaşayış yollarını nişan vermək üçün əlverişli fürsət kimi istifadə etmək istəyirdilər. Ro mantiklər epiqon şeirdəki kif basmış fikirlərə, mədhiyyəçiliyə, qəzəlxanlığa, millətin taleyi əvəzinə nimdaş bir eşqin uğursuzlu ğu üçün tökülən göz yaşlarına qarşı vətəndaşlıq ehtirasları ilə zəngin ədəbi-nəzəri ideyalarla çıxış edirdilər. Buna görə də epi-qonçuluğa qarşı aparılan ədəbi mübarizə böyük ədəbi və məfku rəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. M. F.Axundov və "Əkinçi" nin zərbə sindən sonra epiqon poeziya nüfuzunu müəyyən qədər itirsə də, hələ 20-ci əsrin əvvəlində kif iyi verərək yaşayırdı. Əsrimizin baş lanğıcında H.Zərdabi "Bizim nəğmələrimiz" adlı məqaləsində "Əkinçi" müəlliflərinin epiqon şeirə qarşı mübarizələrinin etina sızlıqla qarşılanmasından bəhs edərək yazırdı: "Keçmişdə "Əkin çi" qəzeti çıxanda, o vaxtın şairlərindən yazıb təvəqqe etmişdim ki, bülbülü və gülü tərif və bir-birilərini həcv etməkdən əl çəkib, elm, təhsil etməyin nəflərindən (faydalarından-V.Ə) və biz mü səlmanlara olan zülmlərin barəsində şeirlər yazıb, onları bizim aşıqlara sövt ilə oxumağı öyrətsinlər ki, aşıqlar onları toylarda oxuyub əhalini oyatmağa səbəb olsunlar. Onlardan bircə Seyid Əzim Şirvani elm təhsil etmək nəflərindən bir neçə şeir yazmışdı ki, "Əkinçi" də çap olunmuşdur." (80) "Əkinçi" nin çapa başlama sından otuz illik bir müddətin ötüb keçməsinə baxmayaraq və ziyyət əsaslı surətdə dəyişilməmişdi. Yeni əsrdə də epiqonçuluğa qarşı mübarizə zəruri bir ehtiyac olaraq qalmışdı. Artıq bu vətən daşlıq vəzifəsinin komponentlərindən birinə çevrilmişdi. Çünki epiqonçuluq ədəbiyyatımıza yeni ideyaların, formaların və bədii obrazların gəlməsi yolunda bir səddə çevrilmişdi. Ədəbiyyatşü naslığımızda bu mübarizə mütərəqqi və mürtəce romantizm ara sında gedən mübarizə kimi qiymətləndirilsə də, əslində yenilik və köhnəliklə, fəal mövqe və passivlik arasında gedən mübarizə idi. Epiqonçuluqla mürtəce romantizm arasında ideya baqlılığı müşahidə edən ədəbiyyatşünas K.Talıbzadə yazırdı: "Epiqonçu-lar mürtəce romantiklərin sələfləri idi. Epiqonçulara məxsus fər diyyətçilik, həyatdan, siyasətdən uzaqlıq, sənətin formal cəhətlə rinə uymaq və s. mürtəce romantiklərə qida verən amillər idi. Odur ki, 1905-ci ildən sonra ayrı-ayrı məqamlarda mürtəce ro mantizm ilə epiqonçuluğu birləşmiş şəkildə görürük." (76,95) Ədəbiyyatşünasın epiqonçuluğun mahiyyəti barədə dedikləri ilə qismən razılaşmaq mümkün olsa da, onun mürtəce romantiklər barədə söylədikləri ədəbi faktlarla özünün təsdiqini tapmır. Azərbaycan romantizminin mürtəce qolu haqqında söhbət açmaq üçün əlimizdə yetərli bədii material, ədəbi mülahizələr yoxdur.
Azərbaycan romantizmi və onun nümayəndələri haqqında ilk fikir söyləyən S.Hüseyn, A.Şaiq, C.Cabbarlıdan başlamış müasir tədqiqatçılara qədər hamının şərik olduğu bir fikir var: əski ədə biyyatla yeni ədəbiyyat arasında uçurum yaradan, epiqon poezi yanı kökündən yıxan, şeiri "Füzuli tilsimi" ndən ilk silkinib çıxa ran Sabirlə birlikdə Hadi və Səhhət oldu. Bu o deməkdir ki, epi-qonçuluğa qarşı mübarizədə, təzə şeirin ideya-estetik prinsipləri nin müəyyənləşməsində Azərbaycan romantizmi bir çox məsələ lərdə olduğu kimi tənqidi realistlərlə eyni mövqedən çıxış etmiş dir. 19-cu əsrin sonunda "təzə şeir" problemi ətrafında mübarizə lər məktəb və tərbiyəyə aid ədəbi nümunələrin meydana çıxmağı ilə nəticələndikdə "Həyat" qəzetində Abbas Səhhətin "Təzə şeir necə olmalıdır?" (1905) məqaləsi göründü. A.Səhhətin məqaləsi nin belə bir şəraitdə meydana çıxması yaranmış poetik nümunə lərə etiraz əlaməti, onlarla qənaətlənməməyin ifadəsi idi. Görü nür, şeirin inkişaf istiqaməti gənc şairi razı salmamışdı. O, deyi lənlərdən və yazılanlardan fərqli olaraq, şeirə yeni bir istiqamət vermək istəyirdi. Lakin məqalədə müəllifin nəzəri konsepsiyası aydın və konkret şəkildə ifadəsini tapmamışdır. Yəqin ki, şairin o zamankı dünyagörüşü, hələ yeni-yeni formalaşan ədəbi zövqü buna imkan verməmişdir. Lakin bütünlükdə məqalənin ruhun dan, məqsədindən ("ədəbiyyatımızın islahatı") aydın hiss olunur ki, şair epiqon poeziyaya düşmən münasibət bəsləyir. Bu da ora dan irəli gəlir ki, bədii sənətin həmin istiqaməti özünün real hə yati məzmununu itirmiş, saxta bir şeyə çevrilmişdi. Təsadüfi de yildir ki, şair məqalədə fikirlərinin ağırlıq nöqtəsini bu məsələ üzərinə salırdı. Müəllif yazırdı: "Şüəarayi-sabiqəmizin əşar və ədəbiyyatının təbii əhvala müğayir olduğundan oxuyan kəslərə kəsalət və nifrət gətirməyi və heç bir surətdə insan üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədiyi məlumdur. Məsələn: qəd din sərv ağacına oxşadılması, ya məhbubun üzünü bədr aya bən zətdikləri kimi və yainki qaşları yaya və kirpikləri oxa təşbih tutduqları qəbil." (28, II, 7)
Göründüyü kimi A.Səhhət "köhnə şeirin" əsas qüsurunu "in san üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədi" yində gör müşdür. Aydın görünən budur ki, şair şeirdən mərifət və ibrət dərsi verə bilməsini tələb edir. Şairi bağlı olduğu ənənədən qopa ran nə idi? Nə baş vermişdi ki, şair birdən-birə üzərində pərvəriş tapdığı köhnə şeirdən üz çevirmiş, ona qarşı hücuma keçmişdi? Axı, dünənə kimi o özü də zamanın ab-havasından uzaq şeirlər yazırdı. Səhhət 1905-ci ilə qədərki vəziyyətini 1911-ci ildə F.Köçərliyə yazdığı mənzum məktubunda belə təsvir etmişdi:
Bir zaman Nasehü Tərrah ilə Sabir bəndə,
Yaşayırdıq hamımız qəflət ilə fəxrəndə.
Birimiz mərsiyəguluqda böyük şair idi,
Birimiz sağərə mail, birimiz cananə.
Birimiz həcvdə Yəğma kimi çox mahir idi,
Laübali
