təbiət maddəsi daxil deyildir. Siz hər bir ayrıca əmtəəni əl ilə yoxlaya və nəzərdən keçirə bilərsiniz, onunla istədiyinizi edə bilərsiniz, dəyər [Wertding] olaraq o sezilməz qalır. Lakin biz xatırlasaq ki, əmtəələr ancaq eyni bir ictimai vəhdətin – insan əməyinin ifadəsi olduğuna görə dəyərə malikdir, buna görə də onların dəyəri [Wertgegenständlichkeit] xalis ictimai xarakterdədir, onda bizə özlüyündə aydın olur ki, həmin dəyər yalnız bir əmtəənin başqasına ictimai münasibətində təzahür edə bilər. Doğrudan da biz əmtəələrdə gizli olan dəyərin izinə düşmək üçün əmtəələrin mübadilə dəyərindən, yaxud mübadilə nisbətindən başlayırıq. İndi biz dəyərin həmin təzahür formasına qayıtmalıyıq.
Hər kəs – hətta başqa heç bir şey bilməsə də – bunu bilir ki, əmtəələr öz istehlak dəyərlərinin rəngarəng natural formalalarına kəskin surətdə əks olan və onların hamısı üçün ümumi olan dəyər formasına, – məhz dəyərin pul formasına malikdir. Burada biz burjua siyasi iqtisadının heç qarşıya qoymaq fikrində olmadığı bir işi görməli, – məhz bu pul formasının mənşəyini göstərməliyik, yəni əmtəələrin dəyər nisbətindən ibarət olan dəyər ifadəsinin ən sadə, güclə nəzərə çarpan surətindən göz qamaşdıran pul formasına qədər inkişafını izləməliyik. Bununla birlikdə pulun müəmmalılığı da yox olar.
Ən sadə dəyər nisbəti, aşkardır ki, bir əmtəənin başqa çeşiddən – hər hansı çeşiddən olursa-olsun – hər hansı bir əmtəəyə dəyər nisbətidir. Beləliklə, iki əmtəənin dəyər nisbəti müəyyən əmtəənin dəyərinin ən sadə ifadəsini verir.
x miqdar A əmtəə = y miqdar V əmtəəyə, yaxud: x miqdar A əmtəə y miqdar V əmtəəyə dəyər. (20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud: 20 arşın kətan bir sürtuka dəyər.)
Hər bir dəyər formasının sirri bu sadə dəyər formasındadır. Buna görə də onun təhlili başlıca çətinlik təşkil edir.
İki müxtəlif əmtəə: A və V, bizim misalda kətan və sürtuk burada, aşkardır ki, iki müxtəlif rol oynayır. Kətan öz dəyərini sürtukda ifadə edir, sürtuk dəyərin bu ifadəsi üçün material xidməti görür. Birinci əmtəə aktiv rol, ikincisi passiv rol oynayır. Birinci əmtəənin dəyəri nisbi dəyər kimi təmsil olunmuşdur, yaxud bu əmtəə nisbi dəyər formasındadır. İkinci əmtəə ekvivalent vəzifəsi daşıyır, yaxud ekvivalent formadadır.
Nisbi dəyər forması ilə ekvivalent forma eyni dəyər ifadəsinin bir-birindən asılı olan, bir-biri üçün şərt olan ayrılmaz cəhətləridir, lakin eyni zamanda bir-birini rədd edən və ya bir-birinə əks olan hədləridir, yəni müxtəlif qütbləridir; bunlar həmişə dəyər ifadəsinin bir-birini nisbətləndirdiyi müxtəlif əmtəələr arasında bölünür. Mən, məsələn, kətanın dəyərini kətanda ifadə edə bilmərəm. 20 arşın kətan = 20 arşın kətana ifadəsi dəyər ifadəsi deyildir. Bu tənlik, daha çox, bunun əksini göstərir: 20 arşın kətan 20 arşın kətandan başqa bir şey deyildir, yəni müəyyən miqdar istehlak şeyidir – kətandır. Deməli, kətanın dəyəri ancaq nisbi şəkildə, yəni başqa əmtəədə ifadə oluna bilər. Buna görə də kətanın nisbi dəyər formasında nəzərdə tutulur ki, başqa bir əmtəə onun qarşısına ekvivalent formada çıxır. Digər tərəfdən, ekvivalent vəzifəsi daşıyan bu başqa əmtəə eyni zamanda nisbi dəyər formasında ola bilməz. Bu əmtəə öz dəyərini ifadə etmir. O ancaq başqa bir əmtəənin dəyərini ifadə etmək üçün material olur.
Doğrudur, 20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud 20 arşın kətan 1 sürtuka dəyər ifadəsində bunun əksi olan nisbət də vardır: 1 sürtuk = 20 arşın kətana, yaxud 1 sürtuk 20 arşın kətana dəyər. Lakin, beləliklə mən tənliyi tərsnə çevirməli oluram ki, sürtukun nisbi dəyər ifadəsini verim, bu halda sürtukun əvəzinə kətan ekvivalent olur. Deməli eyni bir əmtəə eyni bir dəyər ifadəsində eyni zamanda hər iki formanı qəbul edə bilməz. Bundan əlavə: həmin formalar qütbi surətdə bir-birini rədd edir.
Müəyyən əmtəənin nisbi dəyər formasındamı, yoxsa bunun əksi olan ekvivalent formada olması ancaq, bu dəyər ifadəsində həmin əmtəənin tutduğu yerdən asılıdır, yəni ondan asılıdır ki, bu əmtəə – dəyəri ifadə olunan əmtəədir, yoxsa dəyər ifadə edən əmtəə.
Bir əmtəənin sadə dəyər ifadəsinin iki əmtəənin dəyər nisbətinə necə daxil olduğunu aydınlaşdırmaq üçün, ən əvvəl, bu nisbətə onun kəmiyyət cəhətindən asılı olmadan baxmaq lazımdır. Adətən isə məhz bunun tərsinə edirlər və dəyər nisbətini ancaq, iki müxtəlif çeşiddən olan əmtəənin müəyyən miqdarının bir-birinə bərabərləşdiyi proporsiya hesab edirlər. Bu zaman unudurlar ki, müxtəlif şeylər yalnız eyni bir vəhdətə müncər edildikdən sonra miqdarca müqayisə edilə bilər. Bunlar yalnız eyni bir vəhdətin ifadələri olaraq eyni adlı kəmiyyət və, deməli, ortaq ölçülü kəmiyyətlərdir.
20 arşın kətan istər bir sürtuka bərabər olsun, istər = 20, istərsə – x sürtuka, başqa sözlə desək, müəyyən miqdar kətan istər çox, istərsə az sürtuk dəyərində olsun, hər halda belə bir proporsiyanın mövcud olmasının özündə həmişə nəzərdə tutulur ki, dəyər kəmiyyətləri olmaq etibarı ilə kətan və sürtuk eyni vəhdətin ifadələridir, eyni təbiətə malik şeylərdir. Kətan = sürtuka ifadəsi tənliyin əsasıdır.
Lakin keyfiyyətcə bərabərləşdirilən bu iki əmtəə eyni rol oynamır. Yalnız kətanın dəyəri öz ifadəsini tapır. Həm də necə? Belə bir yolla tapır ki, kətan sürtuka öz «ekvivalenti», yəni özünün mübadilə edilə biləcəyi bir şey münasibətində olur. Bu nisbətdə sürtuk dəyərin mövcudluq forması, dəyərin [Wertding] təcəssümü olur, çünki ancaq dəyər olmaq etibarı ilə sürtuk kətanın eynidir. Digər tərəfdən, burada kətanın öz dəyər varlığı aşkara çıxır və ya öz müstəqil ifadəsini tapır, çünki ancaq dəyər olmaq etibarı ilə kətan sürtuka özü ilə bərabər qiymətli və ya kətana mübadilə edilə bilən bir şey münasibətində ola bilər. Məsələn, yağ turşusu və qarışqa turşusunun propil efiri müxtəlif maddələrdir. Lakin onların hər ikisi eyni kimyəvi substansiyalardan – karbondan (C), hidrogendən (H) və oksigendən (O) ibarətdir, həm də bunların faiz nisbəti eynidir: bu nisbət məhz belədir: C4H8O2. Əgər biz yağ turşusunu qarışqa propili efirinə bərabər tutsaydıq, onda həmin tənlik əvvələn o demək olardı ki, qarışqa propili efiri C4H8O2-nin ancaq mövcudluq formasıdır və ikincisi, o demək olardı ki, yağ turşusu da C4H8O2-dən ibarətdir. Beləliklə, qarışqa propili efiri yağ turşusuna bərabər tutulduqda, onların fiziki formasından fərqli olaraq onların kimyəvi substansiyaları ifadə edilmiş olardı.
Biz dedikdə ki, əmtəələr dəyər olmaq etibarı ilə sadəcə insan əməyi birkintiləridir, – onda bizim təhlilimiz əmtəələri abstrakt dəyərə müncər edir, lakin onlara öz natural formasından fərqli olan dəyər forması vermir. Bir əmtəənin başqasına dəyər nisbəti isə belə deyildir. Burada əmtəənin
