Bu ordenlərdən başqa, müridlərin özəl, formal təşkilatı olmayan bir çox digər qardaşlıq ocaqları da vardı.
Sufilərin ədəbiyyat tarixi az və ya çox sayda tərəfdarı-müridi olan altı yüzdən bir az artıq məşhur şeyxdən ibarət siyahı təqdim edir. Onlardan ən azından üçdə biri məşhur ədiblər və şairlər idi.
Göründüyü kimi, yetərincə sadə olan təriqət təliminin çoxlu müəmmalı və maraqlı təfsilatları vardır. Dolğun və müfəssəl izahını başqa vaxta saxlayaraq, onların əsaslandığı başlıca prinsiplərlə kifayətlənmək istərdim.
1) Təriqət həqiqət axtaranı həqiqətin dərkinə ( mərifət)
– Allaha aparıb çıxarır.
2) Yolla gedən, yolçu ( salik) onda mənəvi tərbiyəni ( irşad) inkişaf etdirən həvəs və şövqü ( iradət) əldə rəhbər tutur.
34
3) Mənəvi tərbiyə hüquqi təlim üzrə varisliklə olur, yəni tərbiyəçi müəllimdən (mürşid) bilavasitə onun mənəvi tərbiyə verdiyi şagirdinə (mürid) keçir.
4) Bu tərbiyə öz mənşəyini qədim çağdan – sufilərin hamisi olan Xızır dan, İslamda isə Məhəmmədin kürəkəni Əlidən götürür.
5) Tərbiyə və inkişaf nemətlərindən keçən salik kamilliyə ( kamal) çatır; kamillik yolunda vüsul dərəcəsinə, yəni həqiqətlə – Allahla mənəvi ünsiyyətə yetişir.
6) Ruh vüsul dərəcəsinə can ataraq və ya həqiqətə
doğru səyr edərkən müxtəlif dərəcələrə yetişir, onların arasında ən yüksək olan əs-seyru-fillahi, yəni ilahi ruhun ağuşunda Allaha sarı can atmaqdır: öləri insan burada ilahi kəşfə qovuşur və müsəlmanların ifadəsincə huva fihi və
huva fihi, yəni insan Allahda, Allah insanda olur.
Sufilərin və mistiklərin bütün məktəbləri bu təməllər üzərində inkişaf etmişdir, yalnız müəyyən incəliklərdə
fərqlər vardır.
Ümumiyyətlə, sufilər özlərini arif (yuxarıda xatırlatdığımız mərifət sözündən), yəni həqiqəti dərk edən sayırlar. İnsanın bu dərketməyə qabiliyyəti cəzb adlanır. Bu qabiliyyət insanı süluka, ardınca isə kamal və vüsul kamilli-yinə həvəsləndirir; birinciyə yetişən salik adlanır, ikinciyə
yetişən kamil və ya vasil sayılır. “Kamillik” dairəsinin bütün üzvləri evliya (tək halda vəli), yəni müqəddəs adını daşıyırlar.
Biz müridlik tarixində görürük ki, ilk dəfə mürid sözü təriqət icmaları arasında üzə çıxır. Məhəmmədin zamanında onun şagirdləri və yeni tərəfdarları – şərikləri ümumi əshab adını daşıyırdılar. Ayrı-ayrı şəxslər isə: 35
a) mühacirin – Məkkədən qaçarkən (hicrət) ona yoldaşlıq edənlər25;
b) ə nsar – qaçışdan sonra onu qəbul edən və başladığı işlərdə ona yardımçı olan köməkçilər belə adlanırdı. Bu və digərlərinin adlarını Əshab və Əshabi-bədr başlığı altında ayrı-ayrı kitabçalarda tapmaq olar. Sonuncu risalə
1843-cü ildə Kazanda nəşr edilmişdir. Əshabların şagirdləri tabiin, yəni “ardıcıllar” adlanırlar. Deməli, mürid özlüyündə təriqətə mənsubdur və bu sözün ilk dəfə işlədilməsi İslamın birinci əsrinə aiddir.
İslamın bütün çevrilişlərində və inqilablarında inqilabi firqələrin başçıları özlərini ardıcıllarla əhatə edə bilən və xalq arasında yetərincə nüfuz qazanmış ruhani şəxslər idi və mürid sözü bu ardıcıllara verilirdi, yalnız bir şərtlə
ki, onların mürşidi (müəllim) yalandan olsa belə, bu və digər dərəcədə təriqətin mənsubu olsun.
Belələrini biz Şərqdə çox tanıyırıq və onlardan sonuncusu Hacı Seyyid Məhəmməd Şirazi idi. Hardasa iyirmi beş il öncə özünü Bab, yəni həqiqətin qapısı adlandıraraq İranda üsyan qaldırdı və orada bu yaxınlarda26 baş verən çaxnaşmaların əsasını qoydu. Belə görünür ki – yaxud rəsmi məlumatlara əsasən deyilsə daha yaxşı olar – o öl-25 Hicrə (ərəbcə “başqa yerə köçüb yerləşmək”) – Məhəmmədin və onun ardıcıllarının 622-ci ildə məcbur qalaraq Məkkədən Mədinəyə köçüb getmələri. Hicrədə iştirak edən şəxslər mühacir (cəm halda – mühacirun) – köçkün adını aldılar. Xəlifə Ömərin dönəmində (634-644) təqribən 638-ci ildə hicrə
müsəlman ilsayımının başlanğıcı elan edildi (Петрушевский И. П. Göstərilən əsəri, с. 22).
26 “Kəmfül-məhcub”dan, “Nəfahətül-üns”dən və sufilər haqqında bu kimi digər əsərlərdən görmək olur ki, əsl sufilər irşada irsi hüquq almayan, yalançı təlimlər təsis edən, özünəvurğunluq ilə özünü mürşid adlandıran, adamları həyəcana salan və onların arasında nifaq və fəlakətlər törədən bir çox yalançı mürşidləri rədd edirlər.
36
kənin hökuməti babilərin təliminin kökünü qazımaqdan ötrü güclü, həm də həddən artıq güclü və sərt tədbirlər gördü. Söylənənlərə görə, bunu bacardı, odur ki, babi-müridlər indiyədək İranda və Zaqafqaziya əyalətlərində
gizli fəaliyyət göstərirlər.
2. Dəvət27
Məhəmməd qüvvətləndikdə, qonşu tayfa başçılarına və padşahlara İslamı qəbul etməyə çağırışla elçilər göndərdi. Bu çağırış dəvət mənasında idi. Qanunda deyilirdi ki, hələ dəvəti almayanlara qarşı cihada yol verilmir. Belə
ki, cihad dəvətdən imtina olunmasının nəticəsidir.
Siyasi və dini zəmində öz işini qurmağa başlayan hər hansı fırıldaqçı öz dostları və məsləkdaşları olan agentləri və missionerləri müxtəlif ölkələrin sakinlərini öz təliminə
bağlanmağa, yaxud bayrağı altına toplaşmağa dəvət etməyə göndərirdi. Mən xəlifələrin və imamların tarixinə
dair kitabların səhifələrini dolduran önəmsiz hadisələri bir kənara qoyaraq Şərq tarixində bu kimi halları yetərincə xarakterizə edən iki mühüm hadisəni göstərmək istəyirəm. Əməvilər sülaləsinin ulduzunun sönməyə başla-ması28 ilə demək olar eyni vaxtda (İslamın ikinci yüzilinin əvvəlində) Ərəbistanda imam və xəlifə adına iki iddiaçı meydana çıxdı. Onlardan biri Suriyada peyğəmbərin əmi-27 Dəvət (ərəbcə)
