illərdə həm sənətkarlar, həm ruhanilər arasında, el içində onu Mirzə Kamiyab deyə çağırır, sayğısını uca tuturmuşlar.
Mirzə Kamiyabın İçərişəhərin Saray döngəsindəki 20 nömrəli ikimərtəbəli mülkündə dövrün məşhur xanəndələri Cabbar Qaryağdıoğlunu, Seyid Şuşinskini və başqalarını tez-tez görmək olardı. Muğamın atişləməz gedişlərinə bələd olan Mirzə Kamiyab öz məsləhətlərini, bilgilərini bu cavan xanəndələrdən heç vədə əsirgəməzmiş.
Söyləyirlər ki, Kamiyab azan verərkən, mərsiyə oxuyarkən onun qüvvətli, sağlam səsi Bakının bir neçə qıraq kəndinə yayılarmış. Onun yanıqlı səsi qəm, kədər selabına dönüb dinləyənlərin ürəyinə axarmış. “Zəminxarə”, “Humayun” üstündə oxuduğu qəsidələr dünyanın faniliyindən, gərdişi-dövranın vəfasızlığından bəhs edir, dinləyicini sarsıdırmış.
O, həm də peşəkar din xadimi idi. Məşhur din xadimi Şeyx Qəni ilə məhrəmanə münasibətləri olub. Onu da qeyd etməyi vacib sayırıq ki, Axund Mirzə Kamiyab islamı elmi-nəzəri cəhətdən mənimsəmiş, bu dinin elmi əsaslarını tədqiq etmiş, savadsız, fırıldaqçı mollalardan həmişə şikayətlənmişdir.
Əlsiz-ayaqsızlara, kasıb-füqəraya əl tutar, ianələr edərmiş. Xasiyyətcə mülayim, ucaboy, enlikürək adam imiş, əyninə arxalıq çuxa geyər, başına araxçın qoyarmış. Onun həyat yolunu araşdırarkən bir maraqlı faktla da qarşılaşdıq: sən demə, Axund Mirzə Kamiyab el içində mahir xalq təbibi kimi də tanınırmış. Yüzlərlə xəstə onun əlindən şəfa tapıb. O, insan bədəninə yoluxmuş müxtəlif mərəzləri çöl çiçəkləri ilə, təbii bitkilərlə zərərsizləşdirər, xəstəni sağaldarmış. Bu da onun zəngin biliyindən irəli gəlirdi. Anam danışırdı ki, bir gün Ağa (anamın atası Mircavad ağanı kənd içində ehtiram əlaməti olaraq “Ağa” deyə çağırırdılar, övladları da ona bu cür müraciət edirdilər. –K.H) möhkəm azarlamışdı, fikirləşdik ki, adicə soyuqdəymədir, keçib gedəcək, amma kişinin vəziyyəti günbəgün ağırlaşırdı, qızdırma onu tamam haldan salmışdı. Murtuza dayın gəlib atamızı bu vəziyyətdə görüncə dedi ki, kişini sağaltsa Mirzə sağaldacaq. Mirzəni gedib evindən gətirdilər, alicənab bir adam idi, danışanda heç kəsin üzünə baxmırdı. Biz onda uşaq idik, bacılarımla pıçıldaşırdıq ki, bu kişi həkimdən çox mollaya oxşayır. İraq olsun, qardaşım atamın üstünə molla gətirib-nədi? Mirzə danışdıqca biz qulaq asırdıq, gördük ki, o, heç də molla deyənləri demir, cürbəcür bitkilərdən hazırlanan məlhəmlər haqda təmkinlə izahat verir, onların faydaları haqqında danışır. Mirzə dediklərini bir kağız parçasına yazıb qardaşıma verdi və tapşırdı ki, dediklərimə mütləq əməl edin. İkicə günə kişi sapsağlam olub ayağa qalxacaq. Biz onun yazdığı bitkiləri əldə edib məlhəm hazırladıq və atam o dərmanları qəbul etməyə başladı. Hiss edirdik ki, Ağa Mirzənin dediklərinə sidq-ürəkdən inanıb. Doğrudan da səhərisi günü Ağanın qızdırması düşdü, iştahası açıldı. İkinci gün isə artıq yerindən qalxıb oturmuşdu. Anam o vaxt bu əhvalatı danışanda mən Mirzənin kimliyi haqqında heç nə bilmirdim. Anam bircə onu deyirdi ki, Mirzə olduqca savadlı adam idi, 37-də tutub apardılar, o gedən oldu. Ağa həmişə onun haqqında yana-yana danışırdı, deyirdi heyif Mirzədən, onun elmi, zəkası bu millətə hələ çox lazım idi. Anamın dediyinə görə Ağa sağalandan sonra Mirzəylə müntəzəm dostluq əlaqələrində olub, ondan oxumaq üçün dini, fəlsəfi kitablar alarmış. Repressiyanın tüğyan elədiyi günlərin birində Mirzə qoltuğunda qalın parçaya bükülmüş beş-altı kitab gətirib Ağaya verir ki, sən etibarlı adamsan, bu kitablar qoy bir müddət səndə qalsın. Ağa o kitabları alıb evin çardağında gizlədir. Bu, Mirzənin Ağayla sonuncu görüşü olur. Bir neçə gündən sonra eşidirlər ki, Mirzəni həbs ediblər. Ağa isə həmin kitabları ömrünün sonuna qədər qoruyub saxlayır. Anam xatırlayır ki, həmin kitablardan biri qara cilddə idi, bu, Hüseyn Cavidin “İblis” əsəriydi. Anamın Mirzə deyə xatırladığı adam Axund Mirzə Kamiyab idi.
Mirzə Kamiyab günün birinci yarısında İçərişəhərin Məhəmmədyar məscidində, ikinci yarısında “Gileylər” məscidində rövzə edərmiş. Tez-tez Təzə Pir məscidinə, Göy məscidə (Hacı Əjdər məscidi) dəvət olunarmış. Hələ bəxtiyar günlər idi, qara yellər əsməmişdi, azad düşüncə sahiblərinə sədəmə toxunmamışdı…
Qara yel 1929-cu ildə əsdi. Bu yel məscidləri, mədrəsələri burulğan kimi içində batırdı. Saysız-hesabsız din xadimləri bu burulğanda boğuldu. Əlli yaşlı Axund Kamiyab din xadimi kimi həbs edilib Sibirə sürgün olundu.
1934-cü ildə Sibirdən Bakıya qayıdan Axundu şəhərə buraxmırlar. Onu həbs edən zaman İçərişəhərdəki mülkünü və Buzovnadakı bağını əlindən almışdılar. (Onun 1937-ci ildə müsadirə edilən mülkü indi Uşaq bağçası kimi fəaliyyət göstərir.) Şəhərdə qalmağa yeri də yox idi. Onu Qubaya sürgün edirlər. Kamiyab Qubanın Nüvədi kəndində kolxoz bağında bağban işləməyə başlayır. Ömrünün iki ilini də doğma mühitdən kənarda keçirir.
Kamiaybı bu dəfə həmişəlik məhv etmək üçün 1936-cı ildə onun Bakıya gəlişinə imkan yaradırlar. Zavallı Axund şəhərin keçmiş Dağlıq küçəsində kasıb mənzil kirayələyir və… Heç o mənzildə könül rahatlığıyla yaşamağa belə macal tapmır.
Müdhiş 37-ci il özünü yetirir. Düşünən beyinlərin sür-sümüyü ilə qızdırılmış sobanın tutkeşindən ucalan fəryad tüstüsü ölkədə harın küləklər kimi qırmancını sağa-sola çırpan hökm sahiblərinin iştahasını günbəgün artırır… “Troyka”nın tiyəsindən qan daman dəhrəsi şaq-şaq şaqqıldayır.
“Troyka”nın günahsız qurbanlarından biri də Axund Mirzə Kamiyab idi. Onu bir gecədə həbs edirlər. Cəmi on dəqiqəlik məhkəmə öz qəti və dəyişilməz hökmünü verir: Güllələnsin!
Ertəsi gün o, qətlə yetirilir. Axund Mirzə Kamiyab Azərbaycan səhnəsinin fədailərindən olan Xalq artisti Sidqi Ruhullanın böyük qardaşı idi…
Kitab kimi müqəddəs adam
“Filankəs universal biliyə malik adamdır”. Bu ifadə də bir çox deyimlər kimi həddən ziyadə istismara məruz qalıb, yanlış ünvanlara yönləndiyindən ucuzlaşıb. Az qala, nağara döyəcləyən zərb ustasının da kürəyinə ərklə “universal adam” ifadəsini şappıldadırlar. Bir də universal olmaq boynunun borcu olan adamlar var. Yəni onlar elə bir sahədə çalışırlar ki, bütün sahələr haqda bilgiyə malik olmaqdan başqa çarələri yoxdur. Ensiklopediyada çalışan adamların üzərinə çox ağır bir yük düşür. Onların beynində elmin bütün sahələri üçün bilik rəfləri var. Onlar konkret bir sahənin mütəxəssisi deyillər, ensiklopedistdirlər və sözün əsl mənasında universal biliyə malik insanlardırlar.
Gənclik illərimdə tale məni belə böyük insanlardan biriylə üzləşdirdi və o insan mənim gələcək ömür yolumun müəyyənləşməsində həlledici rol oynadı. Rəhimağa İmaməliyev. Bu ad indiki nəslə Bəlkə, də heç nə demir. O, naşirlik sənətinin fədailərindən
