organlarning tarkib topishi va organizm to‘qimalaridagi takomillashish nihoyasiga yetadi. Ular jismoniy kuchli, xushbichim va sog‘lom bo‘lganliklari tufayli tetik va quvnoq hayot kechiradilar. O‘spirinlar miya hujayralarining tuzilishida ro‘y bergan takomillashish, asab tizimi va faoliyati mazmunining o‘zgarishiga olib keladi.
O‘spirin faoliyatining asosiy turi o‘qish bo‘lib qolaveradi. Bilimlar hajmi kengayadi. Ular ijtimoiy munosabatlar, xususan oila, moliyaviy, me’yoriy, ma’muriy, xo‘jalik, mehnat hamda jismoniy faoliyatlar mohiyatini teran tushunishga intila boshlaydi. Shu sababli, mazkur yosh davrida ularga ijtimoiy-ma’naviy bilimlarni berish maqsadga muvofiqdir. O‘spirin nazariy ma’lumotlar mazmunini tahlil eta olish imkoniga ham ega bo‘ladi. Oilaviy, xo‘jalik, oldi-sotdi xususidagi munosabatlarni tashkil etish, maishiy va aloqa xizmatlari, shuning- dek. jamoat transportidan foydalanish chog‘ida, ularda ijtimoiy bilimlarni egallashga nisbatan ehtiyoj va qiziqish hosil bo‘ladi. Ehtiyoj hamda qiziqish o‘z-o‘zidan ijtimoiy faoliyatni tashkil etishga bo‘lgan rag‘batni yuzaga keltiradi.
O‘spirin ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglashga, ular haqida chuqur mulohaza yurgizishga intilar ekan, ularda axloqiy (ma’naviy) tasavvur va idrok hosil bo‘ladi. Ixtiyoriy va barqaror diqqat esa, ularning ma’naviy tafakkurining shakllanishiga imkon yaratadi, natijada, ular ijtimoiy munosabatlar borasida mantiqiy asosli fikr yurita boshlaydilar.
O‘spirin yoshda o‘quvchilar turli o‘quv fanlarining nazariy va metodologik asoslarini egallashga intiladi, fanlararo aloqadorlik va bog‘liqlik xususida fikr yurita boshlaydi. Shu bois. ta’lim va tarbiyani tashkil etishda fanlararo aloqadorlikdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyot va ekologiya asoslari, mehnat hamda harbiy ta’lim kabi fan va maxsus kurslar doirasida iqtisodiy, ekologik, mehnat va harbiy faoliyatlarning ma’naviy asoslari, oqibatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlaming berilishi o‘spirinlarda ma’naviy savodxonlikning vujudga kelishini ta’minlaydi.
O‘spirinlarda shaxsiy faoliyatni tashkil etishda mustaqillikka intilish yaqqol ko‘zga tashlanadi, bu esa ularda ijtimoiy, xulqiy munosabatlar mazmunini o‘zlashtirishda ijtimoiy faollik ko‘rsatish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ularning o‘quvchilar o‘z-o‘zini boshqarish organlari, jamoatchilik tashkilotlari faoliyatidagi ishtiroki ana shu ehtiyojni qondirish yo‘lida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
O‘spirinlarning ilm-fan, siyosat. texnik. sport, san’at olami bilan bog‘liq qiziqishlari darajasini inobatga olib, ommaviy axborot vositalari sahifalarida yoritilgan. yuqorida qayd etilgan sohalarga oid ijtimoiy mazmundagi axborot, eshittirish va ko‘rsatuvlar tayyorlash o‘quvchilar ma’naviy madaniyatini shakllantirishda yaxshi samara beradi. O‘spirinlardagi qiziqishni inobatga olgan holda ijtimoiy mazmundagi, xususan, «Biznes faoliyatini tashkil etishning ma’naviy asoslari», «Oldi-sotdi munosabatlarning axloqiy negizlari», «Yoshlar jinoyatchiligi va uning oqibatlari» «XXI asrga narkotiklarsiz qadam tashla!», «Sening huquqiy burchlaring», «Yoshlar ijtimoiy mehnatini tashkil etish shartlari», «Nikoh – muqaddas bitim», «Tabiatni muho- faza qilishning ma’naviy asoslari», «Terrorizm – mudhish jinoyat», «Qonuniy harakat va harakatsizlik nima?» kabi mavzularda ma’ruza va seminarlar tashkil etish, mustaqil ravishda ijtimoiy adabiyotlar bilan ishlashga o‘rgatish, noaxloqiy xatti-harakatlar va uning oqibatlari xususida davra suhbati, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari bilan uchrashuv va anjumanlar o‘tkazish, shuningdek, ijtimoiy mavzudagi kinofilmlar namoyish etish g‘oyat muhimdir.
O‘spirin yoshida o‘quvchilar o‘zlari uchun ideal tanlashga inti- ladilar. Ushbu istakni rag‘batlantirish maqsadida ular o‘rtasida adolat, erk, odillik timsoli bo‘lgan, elu yurt tinchligi, vatan xavfsizligi yo‘lida qurbon bo‘lgan kishilar to‘g‘risidagi ma’lumotni berishga qaratilgan faoliyatni tashkil etish, o‘quvchilarning huquqiy madaniyatini shakllantirish yo‘llaridagi muhim omil bo‘ladi. O‘z ideallari shaxsidan namuna o‘zlashtirish o‘spirinlarda ijtimoiy mas’ullik xislatlarining shakllanishiga. jamiyatda erk va adolat. Qonun ustuvorligiga erishish uchun kurash g‘oyalariga sodiqlik hissining uyg‘onishiga olib keladi.
O‘spirin yigit-qizlarda bir-birlariga nisbatan qiziqishning vujudga kelishi, ikki jins orasidagi do‘stlik-o‘rtoqlik tuyg‘ularini shakllanishiga zamin hozirlaydi. Ba’zi o‘spirinlarning do‘stligi zamirida haqiqiy sevgi-muhabbat qaror topadi. Shu sababli, ularda oila va nikoh masalalariga nisbatan jiddiy munosabatni tarkib toptirish, voyaga yetmaganlarning nikohga kirishlari, shuningdek, ular o‘rtasidagi jinsiy yaqinlikning oldini olish maqsadida, ular orasida oila va nikohning ma’naviy asoslari borasidagi targ‘ib ishini kuchaytirish, bu borada o‘ta ehtiyotkorona yondashuvni tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
O‘spirinlarning barcha intilishlari muayyan maqsad bilan bog‘lanadi. Ularning ko‘pchiligi yaxshi xulqli inson bo‘lish, vatanga, xalqqa xizmat qilishga intiladi. Ammo, ayrim o‘spirinlar nosog‘lom muhit ta’siriga tushib qoladi, natijada ular shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun qo‘ya boshlaydi. Ularning xarakteridagi bu kabi salbiy holatlarining oldini olish uchun tarbiya ishida o‘spirinning ijobiy fazilatiga tayanib ish ko‘rish, ularga ishonch bildirish, ularni qo‘llab-quvvatlash samarali natija beradi. O‘spirinlarga axloqiy-huquqiy me’yorlar mohiyatini to‘g‘ri anglatish, ularning shaxs erki va huquqlarining kafolatli ekanligiga ishonch hosil qilishlarini ta’minlash, fuqarolik erkinliklari o‘spirin uchun ijtimoiy hayot- da o‘z o‘rnini topa olish garovi ekanligiga ishonch hosil qilishlarini ta’minlash, axloqiy-me’yorlar mohiyatini to‘g‘ri talqin etishlari- ga erishish mazkur yosh vakillari hayotining ayanchli, fojiaviy yakun topmasligiga olib keladi.
O‘spirin shaxsining rivojlanishida jamoa muhim o‘rin tutadi. Jamoa o‘spirinni o‘ziga jalb etar ekan, uning fikri o‘spiringa nisbatan ko‘rsatilayotgan e’tibori katta ahamiyatga ega. Shu sababli, sinfdan tashqari sharoitda tashkil etilayotgan ijtimoiy mazmundagi tarbiyaviy tadbirlarni jamoa ishtirokida tashkil etish. O‘quvchilarning birgalikdagi harakatlari kuchiga tayanib, o‘spiringa ta’sir ko‘rsatish yaxshi natijalar beradi. Shuningdek, o‘spirin shaxsiga katta yoshdagi, tajribali hamda bilimdon kishilar muloqotiga intilishi kabi xususiyatni inobatga olib. ana shunday kishilar bilan uchrashuvlar. Suhbatlar tashkil etish lozim. Huquqiy tadbirlarni uyushtirishda jamoaning bu boradagi imkoniyatini hisobga olish ko‘p foyda keltiradi.
O‘spirin o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy bilimlarni targ‘ib etishda erkin muloqot, bahs tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular o‘z fikrlarini ilgari surish, uni himoya qilish layoqatlarini namoyon etishga intiladi. Ular ham o‘smirlar kabi gohida fikrlari to‘g‘ri, asosli bo‘lmasa-da, unda qat’iy turib olishga urinadi. Ushbu kamchi- likka barham berish maqsadida sinf rahbari, o‘qituvchilar tomonidan o‘spirin fikri, uning pozitsiyasini diqqat bilan kuzatish. tahlil qilish hamda o‘spiringa o‘z vaqtida yordam berishga urinish – eng maqbul pedagogik chora hisoblanadi.
3.4. Barkamol shaxs tarbiyasining ma’naviy-ma’rifiy asoslari. Shaxs kamolotining yoshlar dunyoqarashidagi ahamiyati
Ma’lumki, barkamol avlodni tarbiyalash g‘ovasi ham milliy, ham umuminsoniy xarakterga ega bo‘lib, U bashariyatni ma’naviyat va ma’rifatga, ezgulik va yuksaklikka olib boruvchi komillik sari yo‘ldir. Shu sababli ham insoniyat paydo bo‘libdiki, tarbiya masalasi kishilar, oilalar, jamoalar, davlatlar oldida muhim muammo bo‘lib kelmoqda va ular ko‘p variantli yo‘llar, vositalar bilan turlicha shakllarda, uslublarda amalga oshirilmoqda.
Aslida bola tarbiyasi ona qornidaligi paytidayoq boshlanmog‘i lozim. Shu sababli ham jismonan baquvvat, ma’nan yetuk insonlar doimo ulug‘lanib kelingan va hattoki. Jismonan baquvvat insonlarga polvon hamda jismonan, ma’naviy yetuk insonlarga pahlavon deb nom berilgan.
Insonni ezgulik sari yetaklash haqidagi ta’limotlar muqaddas kitoblarimiz (Qur’oni Karim, Hadisi sharif, Avesto va shu kabilar)da doimo ulug‘lanib kelingan.
Barkamol shaxsni tarbiyalash, o‘zining ma’naviy, ma’rifiy, tashkiliy-uslubiy,
