бигрәк тә Казан ханлыгын зәгыйфьләндергән.
Моннан руслар бик нык файдаланганнар. Һәм бу Казан фаҗигасенең иң зур сәбәпләреннән берсенә әверелгән. Бу, беренчедән, татар дәүләтләренең үзара бәрелешеп торуларына китерсә, икенче яктан, Мәскәүгә татарларны бер-берсе белән дошмани мөнәсәбәттә яшәтү мөмкинлеген тудырган. Мәскәү кенәзләре татар морзаларын төрле рәвештә үз якларына тартканнар. Ул байлык өләшү дисеңме, марҗаларга өйләндерү дисеңме, болар инде гадәти хәлгә әверелеп беткән.
Йогынтылы морзалар, бер-берсе белән көрәшкәндә ярдәм сорап, күршеләргә, күпчелек вакытта Мәскәү кенәзләренә мөрәҗәгать итә торган булганнар.
Монда, әлбәттә, Алтын Урда чорында ук, ханнарның үз рөхсәтләре, хәтта күп вакыт әмерләре белән рус хезмәтенә күчү гадәте киң таралган булганлыгын онытырга ярамый. Шунлыктан бу халәт элеккегеләрнең дәвамы кебек каралган булса кирәк. Ләкин тик шулай гынадыр дип санау дөреслеккә туры килеп бетмәс. Чөнки морзаларның бу рус хезмәтенә күчүләре, яңа шартларда сыйфати үзгәреш кичереп, илгә, Ватанга хыянәт төсен алган. Мәскәүдә күп санлы хыянәтчеләр партиясе барлыкка килгән. Мәскәү аларны, туплап, Казанга каршы сугышта ныклап файдалана алган, хәтта ханнарны үзе билгели башлаган.
Соңгы ханнарның берсе Шаһгали мисалы – моңа ачык дәлил. Аны замандашлары явыз һәм гаделсез, русларны гына түгел, мөселманнарны да әсирлеккә төшерүче, мәчетләр яндыручы рәвешендә тасвирлыйлар. Кыскасы, ул, Казан тәхетен кулына төшерер өчен, әллә нинди кабахәтлекләр кылудан да тукталып калмаган. Елъязмалар хәбәр иткәнчә, аның патшалыгы чорында хәтта дин башлыгы сәет тә үтерелә.
Ләкин илгә килгән барлык зыянны да ниндидер аерым шәхес гамәлләреннән күрергә тырышу шулай ук дөрес булмас. Шул ук елъязмалар төрле катлау кешеләре катнашкан зур корылтайның явыз Иванга Сөембикәне һәм хан итеп игълан ителгән сабый Үтәмешне Мәскәүгә алып китүен һәм хан тәхетенә Шаһгалине утыртуын сорап мөрәҗәгатъ иткәнлеге турында хәбәр итәләр[24].
Димәк, Казанның егылу сәбәпләренең берсе – хан хакимиятенең ныклы булмавы.
2013
Без – татарлар!
Әйе, без – татарлар. Шушы горур исем белән тарихка кергәнбез, дөньяның бик күп почмакларында татар эзе бар. Безгә бу атамабызны Борынгы Кытай чикләрендә яшәгән ата-бабаларыбыз мирас итеп калдырган.
Моннан ике мең елга якын элекке чорларда шушы атамалы бер көчле кабилә тугандаш ыругларны үз тирәсенә җыя. Алар арасында тутукулиут, алчи, чаган, терат, куин, баркуй, дербен, дутау, алухай кабиләләре була[25]. Тарихи чыганакларда шулай ук «тугыз татар», «утыз татар» кабиләләре турында да мәгълүмат бар.
Татарларның башлангыч тарихларын өйрәнүне Н. Я. Бичурин (Иакинф) башлап җибәргән дисәм, әллә ни ялгыш булмастыр. Ул күптөрле чыганаклар арасыннан Ухуань йортының тарихы турында мәгълүмат тапкан һәм шушы йортның нәсел башы Татар хан булуын ачыклаган. Шушы
Котляров Д. А. Верная служба самодержцу хана Шах-Али. История и современность. Материалы международной научно-практической конференции, посвящённой 450-летию добровольного вхождения Удмуртии в состав России. – Ижевск, 2008. – С. 281.
Рашид-ад-дин. Сборник летописей. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1946. – Т. 1, кн. 1. – С. 78
