бигрәк тә аның хатыны Хәмидәгә багышлап язган мәрсияләрендә реалистик әдәбиятка хас элементлар, детальләр күзгә ташлана. Һәр ике автор да белем-мәгърифәтне, гамәл кылуны зурлый, әхлаклылыкны яклый.
Утыз Имәни – энциклопедик эшчәнлеккә ия зат. Ул төрле тармакларда хезмәт куйган, иҗтимагый тормышта актив катнашкан. Аның төрле жанрларда иҗат ителгән күпсанлы шигъри әсәрләре, шул исәптән күләмле поэмалары бар. Таҗеддин Ялчыгол, барыннан да элек, үзенең «Рисаләи Газизә» әсәре белән мәшһүр. Ул күп мәртәбәләр басылган, мәктәп-мәдрәсәләрдә әсбап рәвешендә кулланылган.
Мең еллап вакытны үз эченә алган Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгате гомумтөрки карынында туып, үз үсешендә төрле баскычларны, этапларны үткән. Аның иң күтәрелгән дәвере – Алтын Урда чоры.
Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгате, – нигездә, мөселман дине рухы белән сугарылган әдәбият. Ул Шәрык классикасының көчле тәэсирендә яши һәм үсә. Шактый гына сюжет-мотивлар, сурәтләр, әдәби күренешләр генетик яктан гарәп, фарсы, төрки әдәбиятларга барып тоташа. Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгатендә шигърият өстенлек итә. Чәчмә, катнаш әсәрләр дә шактый урынны били. Авторлар гаруз шигырь төзелешенә, хикәят, дастан, кыйсса, газәл, робагый, тартмалы композиция кебек жанрларга ныграк игътибар итәләр. Язма телдә гарәп, фарсы алынмалары, борынгы формалар шактый зур урынны били. Сурәтләүдә антитеза, гадәттән тыш арттыру яисә киметү, традиционлык, интертекстуальлек, шартлылык еш кулланыла. Билгеле сюжет-мотивларны, образларны файдаланып әсәрләр язу киң таралыш таба. Үзәктә – Алла һәм кеше, табигать һәм инсан мөнәсәбәтләрен яктырту, әхлакый, дини-суфичылык тематикаларын эшкәртү. Күпчелек әсәрләрдә белем-мәгърифәт, хезмәт-һөнәр, мәхәббәт мактала. Камил инсан, мәгърифәтле, гадел хөкемдар проблемасы да эшкәртелә.
Без Урта гасыр төрки-татар әдәбиятының чыганакларына, төп баскычларына, әйдәп баручы авторларына, үзара багланышларына тукталдык. Бу чор әдәби процессының төп тенденцияләре, аерым поэтик хосусиятләре ачыкланды. Жанрлар хакында да сүз булды. X–XVIII йөзләрне үз эченә алган Урта гасыр әдәбияты гаять бай, күптөрле. Бу язмада исә аның кайбер мөһим яклары, күренешләре генә телгә алынды.
Урта гасыр сүз сәнгате – озын-озак тарихлы татар әдәбиятының бик тә әһәмиятле бер дәвере. Аның казанышлары XIX йөздә тагын да баетылып, үстерелеп, ХХ гасыр башында бөек Тукайлар, Исхакыйлар җитлегүгә зур йогынты ясады.
Урта гасыр татар сүз сәнгате башка әдәбиятлар үсешендә дә билгеле бер роль уйнады.
1. Миннегулов Х. Ю. Этапы развития тюрко-татарской, античной и русской литератур. – Казань : Ихлас, 2014. – 288 с.
2. Паркер Э. Х. Тысяча лет из истории татар. Второе издание, переработанное. – Казань : Идел-Пресс; «Слово», 2003. – 288 с.
3. Миннегулов Х. Ю. Тюркское словесное искусство. – Казань, 2014. – 62 с.
4. Борынгы төрки һәм татар әдәбиятының чыганаклары / төз. Х. Госман. – Казан ун-ты нәшр., 1981.
