«кыйтга», «фәрд» һәм «хикәят» дип исемләнгән парчалар да бар. Аларның саны берәр. Поэманың «Хатимәтел-китаб» исемле бүлекчәсендә, ягъни бетемендә әсәрнең язылу урыны («Сыр йакасы»), вакыты (754 ел), авторның тәхәллүсе күрсәтелә [2:48]. Өч намә (IV, VIII, XI), ике газәл, бер мәснәви һәм бер «хикәят» – фарсы телендә (барлыгы 155 бәйт). Калганнары төркичә.
«Мәхәббәтнамә»гә охшаш төзелешле әсәрләр XIV йөзгә кадәрге Шәрык сүз сәнгатендә бик күзгә ташланмый. Галимнәр бары фарсы шагыйре Әүхәди Мәрагавинең (1275–1338) «Дәһнамә» (10 намә) поэмасы белән Харәзми әсәре арасында гына билгеле бер охшаш-якынлыкны күрәләр. Әмма төрки ядкярләрендә намәләр гашыйк исеменнән генә әйтелсә, «Дәһнамә»дә алар һәм гашыйк, һәм мәгъшука исеменнән бәян ителәләр [6:199]. Харәзмидән соң төрки сүз сәнгатендә «Мәхәббәтнамә»гә охшаш берничә әсәр иҗат ителә. Алар исә, нигездә, Харәзми поэмасына җавап нәзыйрә рәвешендә языла.
«Мәхәббәтнамә»дәге композицион берәмлекләр, гәрчә алар төрле исемнәр белән аталсалар да, үзләренең эчтәлекләре, идея-проблематикасы белән, нигездә, үзара охшаш. Әсәрнең атамасы ук аның төп рухын, мәгънәви-фәлсәфи асылын күрсәтеп тора. Сөю-мәхәббәт поэманың бөтен тукымасына сеңгән, аның төп фикер-хис агышын билгеләгән. Котб кебек үк, Харәзми дә мәхәббәтне бөтен яшәеш-тереклеккә хас булган гомуми закончалык, универсаль категория рәвешендә карый. Бу сыйфат аеруча кешелек җәмгыятенә, бигрәк тә хатын-кыз һәм ир-ат мөнәсәбәтләренә хас. «Мәхәббәтнамә»дәге юллардан гыйшык-сөю инсанны инсан итүче, кешелекне яшәтүче, дәвам иттерүче, яшәеш-тереклекнең төп мәгънәсен билгеләүче төп көч, үзәк фактор булу идеясе саркып чыга. Мөхәммәднең дә югары дәрәҗәләргә ирешүе, «пәйгамбәрләрнең шаһы» булуы да, – автор фикеренчә, мәхәббәт нәтиҗәсе [2:6].
Матурлык (гүзәллек, күреклелек) Харәзми поэмасында сөю-мәхәббәтнең калку бер гәүдәләнеше, мөһим бер компоненты рәвешендә карала. Автор аны иң беренче чиратта хатын-кыз (мәгъшука) образында тасвирлый. Бу – бик тә мәгънәле, символик күренеш. Җиһанның акыл ияләре, әдип-шагыйрьләре элек-электән хатын-кызны юкка гына зурламаганнар, аны тереклекне саклаучы һәм дәвам иттерүнең зарури көче, чыганагы итеп карамаганнар. Төркиләр арасында, гомумән, хатын-кызларга ихтирами мөнәсәбәт яшәгән. Шул хакыйкатьне тирәнтен аңлаган Харәзми дә хатын-кызны югары пьедестал-баскычка күтәрә, аның матурлыгын тулы тавышка җырлый.
Автор үзенең иҗади максатларын лирик геройның сөйгән ярга мөнәсәбәте яссылыгында гамәлгә ашыра. Активлык, яну-көю боларның беренчесендә; мәгъшука исә сурәтләүнең хәлиткеч зат-предметы, хис-кичерешләр юнәлтелгән төп адресат рәвешендә күзаллана.
Лирик каһарманның бөтен барлыгы, рухы мәхәббәт хисләре белән сугарылган: «Синең гыйшкыңда бәгъремдин акар кан», / «эчем-бәгърем камук сәүда (сөю. – Х. М.) тулыпдыр» [2:32]; «Синең гыйшкыңда Харәзми йукалды, / Вәликин йир йөзендә аты калды» [2:28]; «Синең гыйшкың оҗмах бакчаларын да оныттыра» [2:17].
Автор мәгъшука матурлыгының идеаль портретын тудыра. Ул – тиңсез, гүзәллекнең өлгесе, «матурлык тәхетенең солтаны» [2:8]; «күреклеләр ханы» [2:10];
