берничә әсәр иҗат ителү үзе генә дә күп нәрсә хакында сөйли. Болар арасында аеруча Хөҗәндинең XIV гасыр ахырларында язган «Ләтафәтнамә» поэмасы игътибарга лаек. Бу автор «Мәхәббәтнамә» поэмасын нәзыйрә объекты итүен, аның белән иҗади ярышып язуын үзе дә искәртә: Хөҗәнди сүзләрен Харәзми мискин /Ишетсә: «Бәлли!» – дип [оялыб (?) [7а: 124] кылганди тәхсин» [14:240], ягъни афәрин дип хуплар иде. Шулай ук XV йөздә Сәйд Әхмәд дигән шагыйрьнең дә «Мәхәббәтнамә»гә нәзыйрә рәвешендә «Тәгашшыкнамә» (1435/1436) исемле әсәр язуы мәгълүм. Сәйф Сараиның да Харәзми касыйдәсенә шигъри җавап иҗат итүен инде без алдарак телгә алган идек.
Гомумән, Харәзми әсәрләре, гәрчә алар фәнгә ХХ йөз башларында гына мәгълүм булсалар да, үз чорында һәм аннан соңгы гасырларда төрки дөньяда билгеле була, авторның иҗади тәҗрибә-казанышлары турыдан-туры да, әдәби процесс һ. б. ядкярләр аркылы да төрки шигърияте үсешенә йогынты ясап килә. Без моны татар әдәбияты мисалында да ачык күрәбез. Йөзне ай, кояш, зифа буйны сәрв-кипарис, кашны җәя, керфекне ук белән чагыштыру; ике гашыйк мөнәсәбәтләрен «пәрванә (күбәләк) вә шәмгъ» белән тиңләү, дөньяви мәхәббәтне, сөйгән ярны максималь югарылыкка куеп тасвирлау, хәтта илаһилаштыру дәрәҗәсенә күтәрү; үзеңнән соң «игү ат» калдырырга чакыру, шигъри мәктүпләр, мөрәҗәгатьнамәләр, газәл-багышлаулар язу… – Харәзми кулланган бу төр образ-детальләр, сурәтләү һәм тасвир чаралары соңгы 5–6 гасырдагы татар сүз сәнгатендә тулып ята. «Мәхәббәтнамә» һәм, гомумән, Алтын Урда әдәби традицияләре – гаять кызыклы һәм зур тема-мәүзуг. Ул дистәләгән язмаларда, шул исәптән безнең дә хезмәтләрдә, аеруча «Ни белгәйләр сине сүзләтмәсәң тел (Алтын Урда әдәби традицияләре)» дип исемләнгән күләмле мәкаләдә («Мирас» журналы. – 1996. – № 5–6. – 252–270 б.) шактый гына яктыртылган. Шакир Абиловның «Татар әдәбияты тарихы» китабында (1984) урнаштырылган язмасында да [7:196–208] Харәзминең татар сүз сәнгатендәге традицияләре турында кызыклы фикер-күзәтүләр бар. Бу мәкаләдә дә инде бу мәсьәлә хакында аерым факт-мәгълүматлар китерелде. Шуңа күрә биредә без авторның татар шигъриятендәге традицияләргә тукталып тормыйбыз. Бары шунысын гына искәртәбез: Харәзми кулланган тел, сүзләр, грамматик формалар, образ-сурәтләү чаралары, шигъри үлчәм артык үзгәреш алмыйча, Мөхәммәдьяр (1497–1549), Габдессәлам (XVIII), Г. Утыз Имәни (1754–1834), Г. Кандалый (1797–1860), Дәрдемәнд (1859–1921), Г. Тукай (1886–1913) һ. б. бик күп шагыйрьләр тарафыннан иркен файдаланылды, үстерелде, баетылды.
Харәзминең «тәне» инде күптән «туфрак булган». Әмма, шагыйрьнең үзе әйтмешли, ул язган юллар, «сүзләр» аның «атын»-исемен һаман да «тере тота», яшәтә. Бу – һәр иҗат әһеле өчен иң зур бәхет.
1. История татар. Т. III : Улус Джучи (Золотая Орда). ХIII – середина XV в. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. – 1055 с.
2. Хорезми. Мухаббат-наме / изд. текста, транск., пер. и иссл. Э. Н. Наджипа. – М. : Изд.-во восточной литературы, 1961. – 224 с. + факсимиле рукописи 917/1511 г. (Төп чыганак итеп шушы басмадагы гарәп хәрефле текстның күчермәсе һәм өлешчә аның транскрипциясе алынды.)
