бу телгә ихтыяҗның көчәюе белән дә аңлатыла.
«Кыйтга» дип исемләнгән бүлекчәдә автор үзенең «хәрабәт эчрә» сукбай («рәнд»), «изге» («парса») булып йөрүен телгә ала. Әмма ул, гәрчә «Кылыч тик тел белән җиһанны тоткан» шагыйрь булса да, мал-мөлкәткә кызыкмыйча яшәүне өстен күрә, үзен «канәгать мөлке эчәргә падишамын», – дип атый [2:62].
«Мәхәббәтнамә»нең автор кулы белән язылган нөсхәсе сакланмаган. Фәнни әдәбиятта, нигездә, аның ике күчермәсе барлыгы искәртелә. Аларның гарәп язуындагысы 914/1508, ә уйгур графикасындагы 835/1432 елларда төзелгән. Һәр икесе дә Лондонның Британия музеенда саклана. Әсәрнең кулъязмалары, өйрәнелү тарихы «Татар әдәбияты тарихы»ның I томында (1984) [7:196–208], Әмир Нәҗип, А. М. Щербак әзерләгән басмалардагы кереш сүздә [2; 7а] шактый тулы яктыртылган. Шуңа күрә болар хакында бик аз гына мәгълүмат биреп китәбез. 474 бәйттән (948 шигырь юлыннан) торган гарәп язулы нөсхәнең чагыштырмача тулы булуы искәртелә. «Мәхәббәтнамә» хакында А. Самойлович, В. Бартольд, Т. Ганджей, дистәләгән төрки галимнәрнең мәкалә-хезмәтләре, басмалары бар. Болар арасында аеруча А. Шербак (1959) [7а], Ә. Нәҗип (1961) китаплары игътибарга лаек. (Татар галиме әзерләгән басма бу хезмәттә төп чыганак итеп алынды.)
Татар дөньясында «Мәхәббәтнамә» хакында мәгълүматлар узган гасырның беренче чирегендә үк күренә башлый. Мәсәлән, Г. Рәхим белән Г. Газиз язган татар әдәбияты тарихы китабында (1925), В. Бартольд мәкаләсенә (1924) нигезләнеп, Харәзми әсәре турында кайбер мәгълүматлар бирелә, авторның «Урта Азиядән» икәнлеге, «чыгтай әдәби мәктәбенә тәгаллыклы (бәйләнешле. – Х. М.) шагыйрь булуы» искәртелә [9:40]. Казан педагогия институты доценты Нигъмәт Хәким (1889–1937), «Мәхәббәтнамә»не тел ягыннан өйрәнеп, әсәрне басмага әзерли. Әмма галим шәхес культы корбаны була, хезмәте нәшер ителми кала. Поэма, бераз кыскартылып, 1963 елда «Борынгы татар әдәбияты» китабында басылып чыга [8:197–208]. Харәзми поэмасы соңгы 50–60 ел эчендә антологияләрдә, дәреслек-хрестоматияләрдә, төрле җыентыкларда кат-кат нәшер ителгән. 2007 елда ул Равил Бохараев тәрҗемәсендә урыс телендә дә басылып чыкты [10]. Татар галимнәре арасында «Мәхәббәтнамә» өйрәнүгә иң зур өлеш керткән кеше, әлбәттә, Әмир Нәҗип (1889–1991). Аннан кала Харәзми хакында Шакир Абилов [7:196–208], Хатыйп Миңнегулов, Мәсгуд Гайнетдинов [4:322–330] һәм кайбер башка татар филологларының мәкалә-хезмәтләре бар.
«Мәхәббәтнамә» – аерым эпик элементларны үз эченә алган кечерәк күләмле (474 бәйтлек) лирик поэма. Әмма аның төзелеш-структурасы шактый үзенчәлекле, уникаль. Ул 19 бәйттән торган традицион кереш белән башланып китә. Биредәге Олуг Тәңрегә, Мөхәммәд пәйгамбәргә хәмдү-сәналәр, ягъни мактаулар җырлана. Автор төп игътибарын Ходай Тәгаләнең барлыкка китерү, тудыру, иҗат итү сыйфатларына юнәлтә. Дөньядагы бөтен нәрсә аның тарафыннан яратылган. Болар арасында кояш, ай, су, күк, чәчәкләр, җил, мәхәббәт һ. б. бар. «Мәхәббәт гәнҗене (хәзинәсен, кыйммәтләрен. – Х. М.) адәмгә биргән», «Җиһан бөнъядыны (нигезен. – Х. М.) сүз үзрә куйган…»... Автор фикеренчә, матурлык, гүзәллек тә – Алланың иҗат җимеше:
Аның кем
