majbur bo‘larman. Har qanday sharoitda ham men zo‘ravonlik tomoniga o‘tishni istamayman, shuning uchun bunday hollarda so‘zsiz bo‘ysunish haqida bergan va’dalaringizga ishonch hosil qilishim kerak. Men bunday taklifni sizga aytish bilan birga ro‘y berishi mumkin bo‘lgan ko‘ngilsizliklar uchun javobgarlikni sizlardan tamoman soqit etaman, chunki sizlar bilishingiz man etilgan narsani hatto ko‘rolmaysizlar ham. Shartimni qabul qilasizlarmi?
Demak, suvosti kemasida jamiyat qonunlari bilan aloqasini uzmagan kishilar ko‘rishi lozim bo‘lmagan voqealar ham ro‘y berib turar ekan-da. Kelajak menga hozirlagan barcha tasodiflarning eng noxushlaridan biri shu desam yanglishmayman.
– Qabul qilamiz, – deb javob berdim men. – Faqat… ruxsat etsangiz, bitta savolim bor edi, kapitan?
– Marhamat.
– Siz kemangizda bizni erkin yura olasiz, dedingiz, shundaymi?
– Ha, mutlaqo erkin yura olasizlar.
– Buni qanday tushunsa bo‘ladi, aytib bera olmaysizmi?
– Sizlar kemada bemalol yurishingiz, u yerda bo‘layotgan hamma narsalarni, ayrimlaridan tashqari, ko‘rishlaringiz, kuzatishlaringiz, qisqasi, xuddi men va hamrohlarim foydalanayotgan erkinlikka erishishingiz mumkin.
Biz bir-birimizni tushunmaganimiz aniq edi.
– Kechirasiz, kapitan, – dedim men, – ammo bu erkinlik mahbusga turmada yurish uchun ruxsat beriladiganday gap-ku. Biz bu bilan qanoatlanib qololmaymiz.
– Xuddi shu bilan qanoatlanib qolishlaringizga to‘g‘ri keladi.
– Nima, biz vatanimiz, oilalarimiz, yor-birodarlarimiz oldiga qaytishdan abadiy voz kechishimiz kerakmi?
– Ha. Ammo jamiyatingizda qonunlar deb atalgan va odamlar unga ko‘r-ko‘rona ergashadigan jirkanch jabr-zulm mashaqqatlaridan voz kechish siz o‘ylagancha qiyin emas.
– Menga qolsa, – xitob qildi Ned Lend, – bu yerdan qochishga intilmayman deb hech qachon va’da bermayman.
– Men sizdan buni so‘ramayman ham, Lend,loqaydlik bilan javob berdi kapitan.
– Kapitan, – deb baqirib yubordim men o‘zimni to‘xtata olmay, – hukmronligingizni suiiste’mol qilyapsiz! Bu – shafqatsizlik!
– Yo‘q, janoblar, bu – yumshoq ko‘ngillik! Sizlar jangdan keyin menga asir tushdingizlar. Men sizlarga hayot in’om etyapman, vaholanki, okeanga uloqtirib tashlashim ham mumkin edi. Sizlar menga hujum qildingizlar! Sizlar biron kimsa bilishi mumkin bo‘lmagan sirdan – mening borligim to‘g‘risidagi sirdan voqif bo‘ldingizlar! Xo‘sh, mavjudligimni hech kim bilishi lozim bo‘lmagan quruqlikka qaytsak hech qanday qarshiliksiz qo‘yib yuboradi deb o‘ylaysizlarmi? Hech qachon! Sizlarni suvosti kemamda tutib turar ekanman, sizlarning manfaatlaringizni emas, shaxsan o‘zimnikini o‘ylayapman.
Kapitan shunday ohangda gapirdiki, men uni fikridan qaytarish uchun urinish befoyda ekanligini tushundim.
– Gapning qisqasi, kapitan, sodda qilib aytganda, bizga asirlik yo o‘limdan birini tanlashni tavsiya etyapsiz, shundaymi?
– Juda to‘g‘ri.
– Do‘stlarim, – deya Konsel va Ned Lendga murojaat etdim, – masalaning bu qo‘yilishida bahslashib o‘tirishimiz noo‘rin. Ammo shuni unutmanglar, oramizda bizni shu kema xo‘jayini bilan bog‘lab turadigan hech qanday va’da yo‘q.
– Hech qanday, – tasdiqladi kapitan.
Shundan so‘ng u so‘zini yumshoqroq ohangda davom ettirdi:
– Endi yana bir-ikki og‘iz gapim bor. Men sizni bilaman, janob Aronaks. O‘rtoqlaringiz haqida bir nima deyolmayman-u, ammo shaxsan o‘zingiz men bilan yo‘liqtirgan tasodifdan xafa bo‘lmaysiz. Hamisha foydalanib yurgan kitoblarim orasida o‘zingizning dengiz tubining sirlari to‘g‘risidagi asaringizni ham topa olasiz. Men uni tez-tez o‘qib turaman. Siz o‘z kitobingizda yerda fan uchun mumkin bo‘lgan bilim darajasiga erishgansiz. Ammo ko‘p narsadan xabaringiz yo‘q, chunki kam narsa ko‘rgansiz. Sizni ishontirib aytamanki, bu yerda ketgan vaqtingizga achinmaysiz. Mo‘jizalar o‘lkasiga sayohat qilasiz. Ajablanish, dong qotib hayratlanish aqlingizning odatdagi holatiga aylanib qolishi mumkin. Ko‘zlaringiz oldida tinmay yangilanib turadigan manzaralar yaqin orada sizni zeriktirmasa kerak. Men butun dunyo bo‘ylab yangi suvosti sayohatiga chiqishga qaror qildim. Balki bu so‘nggisidir – kim biladi? Oldingi sayohatlardagi barcha kuzatuvlarimga yakun yasamoqchiman. Bu ishda siz menga yordam berasiz. Shu bugundan e’tiboran siz tamoman yangi dunyoga kirib borasiz. Siz hali biron kishi ko‘rmagan narsalarni ko‘rasiz, men hamda hamrohlarim bu hisobga kirmaydi va planetamiz sizga o‘zining so‘nggi sirlarini ochadi.
Kapitanning so‘zlari menda g‘oyat katta taassurot qoldirganligini e’tirof etmay ilojim yo‘q. U tuyg‘ularimning eng nozik torini chertdi va men bir zumgina bu mo‘jizalarni kuzatish yo‘qotgan erkimning o‘rnini bosolmasligini unutdim.
Biroq keyinchalik bu muhim masalaga yana bir karra qaytishni ko‘zlab, quyidagi javob bilan kifoyalana qoldim.
– Kapitan, insoniyat bilan aloqangizni uzgan bo‘lsangiz ham insoniy tuyg‘ulardan voz kechmagandirsiz. Biz halokatga uchraganlarga rahmdillik qilib kemangizdan joy berdingiz. Men ham, do‘stlarim ham buni sira unutmaymiz. Ochig‘ini aytsam, fan manfaatlari yo‘lida xizmat qilish shaxsan men uchun ma’lum darajada yo‘qotgan erkim evaziga mukofot bo‘la oladi.
Kapitan o‘rtamizdagi shartni mustahkamlash uchun menga qo‘lini uzatadi deb o‘ylagan edim.
Biroq u bunday qilmadi. Shunday qilmagani uchun men unga ichdan achindim.
– Yana bir savol, – dedim men bu g‘alati odam endi ketmoqchi bo‘lib turganida.
– Qulog‘im sizda, janob professor.
– Sizni nima deb chaqirishimiz kerak?
– Sizlar uchun men faqat kapitan Nemo33, siz va hamrohlaringiz esa men uchun faqat «Nautilus»34 yo‘lovchilari.
Kapitan Nemo bir nima deb qichqirdi. Kayutaga styuard kirdi. Kapitan unga o‘sha men tushunmagan tilda buyruq berdi.
Shundan so‘ng kanadalik va Konselga qarab:
– Sizlar o‘z kayutalaringizda nonushta qilasizlar, – dedi.– Marhamat qilib mana bu kishi bilan borsangiz.
– Yo‘q demayman, – dedi garpunchi.
Konsel va Ned Lend o‘zlari qariyb o‘ttiz soat biz qamalib yotgan qafasdan chiqishdi.
– Endi, professor, navbat bizga. Nonushta tayyor. Ruxsat bersangiz, sizga yo‘l ko‘rsatsam.
– Xizmatingizga hozirman, kapitan.
Men kapitan Nemo ketidan ergashdim. Biz elektr chiroqlar bilan yoritilgan oddiy kemalarnikiga o‘xshash yo‘lakka chiqdik va o‘n metrcha yurgach, yopiq eshik oldida to‘xtadik.
Kapitan Nemo eshikni lang ochib, oldin menga yo‘l berdi.
Men sipohona did bilan jihozlangan va pardozlangan ovqatxonaga kirdim. Zalning ikki tomonida qora yog‘och
