ҳамкорликда “Фуздуямага кўтарилиш” драмасини ёзди ва мухлисларини қувонтирди. Қирқ олти ёшидан Қирғизистон ФА академиги бўлган адиб, йил ўтиб, 1975 йили тўққизинчи қиссаси “Эрта қайтган турналар” ни, 1977 йили эса “Соҳил ёқалаб чопаётган олапар”ни эълон қилди. У 20 йил давомида ўнта қисса ёзган, баъзи адабиётчилар “Алвидо, Гулсари” ва “Оқ кема” каби асарларини роман деб эътироф этишган эса-да, ҳар бир жанрга юксак талаб билан ёндашиб, Л.Толстой, Ф.Достоевский каби буюк устозларининг маҳобатли асарларини унутмаган ҳолда, ўзининг ҳажми мўъжаз, маъноси сиқиқ асарларини “повесть”лар деб билди. Асосий, бош қаҳрамонлари кўпчилик бўлмаганлигини ҳам ҳисобга олди.
Ниҳоят 1979 йилнинг декабридан 1980 йил марти оралиғида 51 ёшдан ҳатлаб, 52 ёшга ҳали етмай туриб тўрт ойда Чўлпон отада битган ҳажман ҳам кўлвор асарни “роман” деб атади. “Бўронли бекат” ёки (иккинчи номи кейин биринчи номга айланган) “Асрни қаритган кун”. У эълон қилиниши билан довруғ таратди. 1982 йили адабиёт йўналиши бўйича Нобель мукофотига кўрсатилган номзодлар ичида совринга энг муносиб даъвогарлардан бири бўлди ва шундан бошлаб, номзодлар сафидан вафотигача тушмади… “Асрни қаритган кун” романи учун Иттифоқда ҳеч бир ёзувчига насиб этмаган расмий эътироф Айтматовга насиб этди. У учинчи марта Давлат мукофотига лойиқ кўрилди. Бизнингча, бу асар адиб ижодининг гултожидир. Аммо бу роман устидаги ишлар эълон қилниши билан тугаганмиди? Ўқувчи ва мухлислар, ҳатто адабиётшунослар даставвал шундай ўйлаган. Аммо адиб собиқ Иттифоқнинг маккорона мафкураси ичида комилликка етган, бу бирёқлама фикрсизлик бадиятга ўралган ҳақиқатни қай даражада кўтаришини ўзи ва ўзгалар ижодий тақдирида кўп кузатган эди… Шунинг учун ҳам романига яшин қайтаргич сўзбоши-изоҳлар ёзиб, баъзи ўйлаганларини эса олиб қўйганлигини кейинроқ маълум қилади. Ўн бир йил ўтиб, у бир қиссасини ўқувчиларга тақдим қилади: “Чингизхоннинг оқ булути”. Яна ўн йил ўтказиб – 2001 йилга келиб эса қиссани романга, бир боб сифатида киритади. Бироқ иш шу билан ҳам тугамаган. У 2002 йили бир мустақил новелла эълон қилади: “Худога топшириш”. Аммо бу ҳам “Асрни қаритган кун” романи жафокаш қаҳрамони Абутолип Қуттибоев ёзмаларидан…
Адиб яна уч роман эълон қилди: 1986 йили “Қиёмат” (“Кунда”), 1995 йили “Кассандра тамғаси” (“Охир замон нишоналари”), 2006 йили “Қулаётган тоғлар” ёхуд “Мангу қайлиқ”. У бадиий ижод билан публицистикани ҳам қўшиб олиб борганини айтдик. Орада унинг долзарб мавзудаги оташин, самимий, холис, дангал чиқишлари ҳам давом этди. Жумладан япон шоири Дайсаку Икэда билан қилган мулоқоти боис туғилган “Буюк руҳга қасида” (1993), қозоқ шоири Мухтор Шохонов билан дилдан қилган адабий гурунги натижасида “Чўққида қолган овчининг оҳи-зори” (1996) китоблари, Авезов, Луи Арагон, Одил Ёқубов, Шастакович каби ўнлаб адиблар ҳақидаги адабий портретлар, мақола ва эсселар шуларнинг энг кўзга кўринганларидандир. Ҳамкорликда яратилган асарлари ичида “Суқротни хотирлаш туни” пьесаси (1996) ҳам бор.
Унинг асарлари
