kitap kaderinin manevi kültüre acımayan, kızıl partinin kuklaları ve yaygaracıların elinde olduğunu acıyla hatırlıyoruz. Yetenekli yazarlarımıza yapılan zülümler saymakla bitmez. Ben şair, devlet adamı Oljas Süleymenov’un kitabını plandan çıkartarak, basılmasına engel olanları da biliyorum. Kazak S.S.R. Devlet Basın Komitesi başkanları, Oljas’ın kitabına karşı fikir yazdırmak için, elyazıyı Moskova eleştirmenlerine göndermişti. Çünkü, Kazakistan’ın beş yüz yazarı arasından Oljasa’ı yasaklayacak bir eleştirmen bulamamıştı. Halk arasında çok sevilen, yetenekli yazar A. Nurşayıkov’un “Ömir Örnekteri” adlı kitabının baskı sayısını kasten azaltarak, yazarın ekmeğiyle oynayanlar dar görüşlü, zavallılardır. Bu söylediklerim eski zamanda değil üç sene önce olan olaylardır.
Yazarlara farklı muamele yaparak yaratıcılık atmosferi bozanların eli bana da uzanmıştı. Benim 1985 yılında basılan “Zamana Sazı” adlı kitabım hakkındaki Kazakistan Komunist Partisi Merkez Komitesi İdeolojiden Sorumlu Sekreteri olan Z. Kamalidenov’un olumsuz fikirleri yüzünden, basılıma hazır olan kitabın sayfaları yırtılıp, tekrar yayına hazırlandı. Z. Kamalidenov, benim bir makalemdeki “Turar Rıskulov önder milliyetçimiz,” ifademi beğenmemiş. J. Jabaeyev hakkındaki makalemde “Ulu juz” kelimesi onu çok korkutmuş. İşte bunun gibi doğal, yerinde kullanılan kelimelere takılan, onu sayfadan sildirmek için tüm gücünü kullanan tutucu ideologları destekleyen yayıncılar, bu ifadelerin değiştirilmesini talep etti. Benim bu durumumdan faydalanan Devlet Basın Komitesi’nde çalışan M. Mamajanov ve “Jazuşı” Basımevi eski idarecileri 1987 yılında 60. yıldönümüm için hazırlanan kitabımı iki sene bekletti. O kitap 1989 yılının sonunda ancak yayınlandı. Z. Kamalidenov, ideoloji meselesinden sorumlu olduğu dönemlerde “tarihî kitaplar çok basılıyor” diye tarihî eserlerin basılımını azaltma talimatı vermesi utanç verici bir harekettir. Tarih sayfalarındaki çok derin problemler ve tarihî dönemler sorununu çözme aşamasında bunun gibi talimatlar, halkın bilincinin önüne konan büyük bir engeldir. Z. Kamalidenov yanlış talimatı için, Kazakistan Yazarlar Kurulu’nun 1987 mayıs ayında grerçekleşen toplantısında cezalandırıldı.... Allah’a şükürler olsun ki, şimdi toplum bunun gibi geri görüşlerden kurtulmaya başladı. Kitap yayın işlerinde demokratik prenseplerin yerleşmeye başladığı için kadere minettarız. Kazak halkının XX asır başlarında yaşayan Şakerim, Jusipbek, Mağjan, Mirjakıp gibi aydınlarının yetmiş yıl boyunca karanlıkta saklanan eserleri aydınlığa kavuştu. Kazak edebiyatının şaheserleri, onlarca destan yayına hazırlanıyor.
Yeniden yapılanma ve demokrasi siyaseti sanat kültürümüze yeni bir hayat verdi. Geçmişte dogmatik kavramlar “kapalı” konu, “açık” konu halka ezberletildi. Hayatın güneşli tarafını tasfir eden, hayatı değil, türlü talimatlar üzerine yazanlar seçkinler yerine kondu. Hayatın gerçeklerini, zıtlıklarını araştırarak, işçileri değil farklı karekteri açmaya çalışan yazarlarımızın acı hayatı hepimizin malumudur. Kazakistan edebiyatının zirve eseri “Abay Jolı” romanını yazan M. Auezov tenkitler ve eleştiriler altında kaldı. Kazak edebiyatına yeni konular, değişik kahramanlar, yaratıcı yeni konsepsiyonlar sunan İlyas Esenberlin’in düğme kadar eksiğini dağ gibi göstererek, yazara engel olmaya çalışanlar, işe yaramaz kıskanç insanlar değil de kimdir? Demokrasi olmayan yerde kötü niyetli insanların zülüm hareketleri cezasız kalır. O zaman geride kaldı. Bunun delili olarak “Jazuşı” basımevi tarafından yayınlanan “Şındık Dauısı (Gerçeğin Sesi)” kitabını öne sürebiliriz. Bu kitapta, bügüne kadar yayına yasaklı, sosyalizm gerçeğine zıt düşen eserler toplanmıştır. Mesela, J. Sızdıkov’un “Ali Karttın Angimesi” poemi 1921-22 yıllardaki kıtlığın korkunç gerçeklerini anlatıyor, Şahan Musin’in “Sönbegen Senim” adli şiirler kitabında stalin dönemi tasfiye siyasetinin kurbanı olan ve Kuzey Asya’ya sürülen, günahsız canların ortak sırrı, kederi sözkonusu oluyor. Bu insanların yaşadıkları ve hisleri “Atı öşsin sol bir jıldardın”, “Gasırıma”, “Kolıma zarı”, “Gulag”, Sibir şeri” gibi şiirlerde çok güzel tasfir edilmiştir. Şair Burkit Iskakov “Tas edennin ızgarı” adlı şir kitabında hapis hayatının acılı günlerini gözler önüne seriyor. Kazak Sovyet edebiyatında hapis hayatını konu edinen ilk şair B. Iskakov’tur. Kazak ünlü şairi Nurhan Ahmetbekov’un “Kulandam” adlı şiirinde 1932 yılındaki halkın başına gelen açlık felaketi anlatılıyor. Otızlı yılların başında Goloşekin gibi kalpsiz başkanların Kazak halkına uyguladığı baskılar, 1937 yılındaki tasfiye felaketi başka bir çok yazarlarımız tarafından işlenmektedir. Aksakalımız olan yazar Jayık Bekturov’un acı gerçeği anlatan belgesel yazıları, o devrin paha biçilmez kanıtlarıdır.
Jariyalılık dönemi sadece “yasak” konuları gündeme getirmedi, beraberinde tek taraflı fikirleri savunan, gerçekleri tersinden anlatan, baştan “ölü doğmuş” eserleri de ortaya çıkardı. En önemli, tanımlama sıfatına sahip dediğimiz tarihi kitapların bile belli bir derecede ideolojik pilan çizgisinden aşamadığını bugün görüyoruz. Bu kitaplarda, sömürgeci em-peryalar ve Kazak halkı arasındaki irtibat konusu ele alındığında sömürgecilik siyaseti objektif geçerlilik olarak gösterilir. Hatta, bazen şiddet kullananlar mevzu konusu olunca, hikayenin sonu bu hareketleri şiddeti kabul eden tarafın iyiliği için yapılan işmiş gibi, sonunu iyiye bağlayarak, bazı birilerinden af dilermiş gibi bitirilir. Tarihî olgular konusunda yarım veya tamamen yanlış fikirler böyle meydana geliyordu. Yeni dönem bunun gibi alışkanlık haline gelen korkaklığı azalttı ve gerçeği söyleme imkanı sağladı. K. Jumadilov’un “Tağdır” romanı buna örnektir. Romanda Rusya ve Çin idarecilerinin kazakların yurdu olan Altay- Tarbagatay topraklarını babalarından kalmış miras gibi, istediği biçimde kendi aralarında paylaştırarak iki emperya arasındaki sınırları belirlemesi, bu toprakların sahibi Kazaklar’ın ulusal menfaatlerini göz ardı etmesi gerçekçi bir şekilde anlatılmıştır. Okuyuculara ancak böyle eserler çok bilgi sağlar. Uzun tarihimizin gerçek özünü tanıtan, zamanın gizlediği nice mücadeleler ve hasreti tüm gerçekleriyle ortaya çıkarmanın zamanı geldi. Kazak halkının bağımsızlığını kaybetme sebeplerini biz hala sömürgecilik amaç güden belgeler ve arşivlerden arıyoruz. Halkın kalbinin köşesine titizlikle sakladığı düşünceleri ve hayalleri hesaba alınmadı.
Bugünlerde edebiyat sahasında eski dönem vaakaları uzun uzun değerlendiriliyor ve inceleniliyor. Bugüne kadar Kazak tarihi XV asırdan başlatılmıştı, bundan sonra bu kalıplaşmış dogmalar da ortadan kaldırılacak. Ulu topraklarda binlerce yıl yaşamış olan halkın tarihini, kendi amaçlarına göre fakir göstermenin sebebini halkımız daha bugün idrak etti. Kazak toprakları hiçbir zaman dünya medeniyetinden mahrum kalmamıştır. Bu gerçeği önce kendimiz kabul etmeliyiz, sonra da tüm dünyaya duyurmalıyız. Akademik Konrad’ın öne sürdüğü gibi Orta Asya medeniyetinden Kazaklar da kendi payını almıştır. Kazakistan’ın güney tarafının tarihî gelişme süreci Orta Asya ile bağlıdır. X asırda dünyaya bilim nurı saçan Al-Farabi’in bizim topraklarda dünyaya gelmesi bir tesadüf olamaz. Bunun gibi orta asırlarda matamatik, tıp, coğrafya bilim sahasında çok büyük keşiflerde bulunan Horezmî, Abu Ali ibn Sina, Birunî gibi ulemalar mirasına Orta Asya halklarıyla beraber Kazaklar da ortaktır. Bu manevi hazinelerimizi sadece sahiplenmek değil, anlamak ve araştırmak lazım. Bu yüzden de tarihî araştırma konusuna iltifat eden yazarlarımızı desteklemek şarttır. Edebiyat sahasında böyle bir eğilim gelişmektedir. Mesela K. Salğarin’in “Kömbe” adlı romanı takdire layık bir kitaptır.
Sovyet döneminin acı gerçeklerini konu edinen eserlerin sayısı büyümektedir. Onlardan biri de S. Elubayev’ın “Ak-boz Uy” romanıdır. Kazak halkının 1932 yılında başından geçirdiği açlığı anlatan bu kitap,
